Kryengritjet e Malësoreve shek. XVII

Kryengritjet e Malësoreve shek. XVII




Duke përfituar nga disfata që pësuan turqit në dyert e Vjenës, Republika e Venedikut, në pranverën e vitit 1684, i shpalli luftë Turqisë. Luftimet u zhvilluan kryesisht në More (Lufta e Moresë ) të cilën venedikasit e pushtuan më 1686. Në veri lufta përkohësisht u zhvillua në favor të Austrisë.
Më 1686 sulltani ngarkoi sanxhakbeun e Shkodrës, Sulejman Pashën, të grumbullonte ushtritë e sanxhaqeve të Shqipërisë dhe të sulmonte venedikasit në qytetin e Budues, në veri të Tivarit.
Por rruga e Budues u ndërpre nga malazezët që filluan kryengritjen kundër turqve. Atëhere Sulejman Pasha me ushtritë e veta u përpoq të kalonte përmes Malsisë së Madhe. Por edhe këtu ushtritë turke ndeshën në qëndresën e malsorëve shqiptarë. Ekspedita dështoi dhe Sulejman Pasha u detyrua të kthehej në Shkodër. Në të njëjtën kohë midis malsorëve shqiptarë dhe malazezë u bë lidhja për një luftë të përbashkët kundër turqve. Kjo lidhje i shkaktoi Turqisë një telash të papritur, pasi ajo ngriti në këmbë një ushtri kryengritësish prej 10 mijë shqiptarësh e malazezësh. Pas orvatjeve të kota që bëri Sulejman Pasha edhe më 1687, në pranverën e vitit 1688 Sulltani urdhëroi të gjithë sanxhakbejlerët e Shqipërisë, Bosnjes dhe Hercegovinës, të ndihmonin me ushtritë e tyre sanxhakbeun e Shkodrës. Por edhe kjo ekspeditë përfundoi me shkatërrimin e ushtrive turke në kalanë e Medunit, kalaja u çlirua nga malsorët por venedikasit shpejtuan dhe vunë dorë mbi të.
Po atë vit Sulejman Pasha u përgatit për një ekspeditë të re. Për të organizuar rezistencën, shqiptarët bashkë me malazezët bënë në muajin maj 1688 një kuvend të përbashkët në Gradac, ku lidhën besën për luftë kundër sundimtarëve turq. Ekspedita turke prej 10 mijë ushtarësh filloi në të hyrë të verës. Këtë radhe turqit gjetën qëndresë të madhe në Kuç. Pas disa veprimesh, malsorët dijtën ta tërhiqnin ushtrinë turke deri në Osriniq, dhe aty me një sulm të furishëm që bënë kundër armiqve të futur në kurth, korrën një fitore të shkëlqyer. Pas kësaj disfate, turqit i ndërprenë ekspeditat kundër Malsisë së Madhe për 3 vjet.
Më 1690, kryengritja filloi në jug të Shqipërisë, në krahinën e Himarës. Himariotët së bashku me një repart venedikasish që kishin zbarkuar në Ujë të Ftohtë, në jug të Vlorës, sulmuan turqit dhe u morën atyre kështjellën e Kaninës dhe qytetin e Vlorës. Ushtritë e sanxhakbeut të Vlorës, të ndihmuara edhe nga ushtritë e sanxhakbeut të Shkodrës, u bënë një rrethim të fortë Kaninës dhe Vlorës dhe vetëm pas 6 muaj luftimesh, në pranverën e vitit 1691, të dy qytetet ranë në duart e tyre. Venedikasit, para se të dorëzonin Vlorën, i vunë zjarrin qytetit.
Po atë vit, popujt e shtypur të Ballkanit, duke marrë shkas nga përparimi i ushtrive austriake, filluan kryengritjet në masë. Këto kryengritje lehtësuan përparimin e shpejtë të ushtrive austriake, të cilat arritën deri në Shkup, Prizren dhe Lumë. Me afrimin e ushtrive austriake, kryengritjet e shqiptarëve në veri morën përsëri hov. Kryepeshkopi Pjetër Bogdani, shkrimtari njohur shqiptar, hartoi një projekt për çlirimin e vendit dhe u përpoq të hynte në bisedime me austriakët për realizimin e tij. Por ushtritë austriake nuk i mbajtën pozitat e përparuara në Ballkan dhe më 1691 u detyruan të tërhiqeshin në kufijtë e Hungarisë.
Duke përfituar nga hutimi që shkaktoi në popujt ballkanikë tërheqja e ushtrive austriake, sanxhakbeu i Shkodrës, Sulejman Pasha, kreu po atë vit dy eksipedita kundër malsorëve, por përsëri orvatjet e tij dështuan. Vetëm në vjeshtën e vitit 1692 ai mundi të hynte në Malin e Zi dhe të pushtonte Zhabiakun e Cetinën që ndodheshin në duart e malazezëve. Duke u kthyer nga Cetina, ai provoi të nënshtronte edhe Malsinë e Madhe, por përsëri nuk pati rezultat.
Pas vitit 1692 ushtritë e kualicionit (Austri, Venedik, Poloni) me vështirësi po i bënin ballë sulmeve turke. Me nënshkrimin e “Aleancës së Shenjtë”, në tetor 1696 edhe Rusia hyri në luftë kundër Turqisë. Me hyrjen e saj në luftë ushtritë e koalicionit filluan të korrnin fitore mbi turqit. Për të ndaluar shkatërrimin e Perandorisë Otomane, Anglia me Hollandën ndërhynë pranë Turqisë dhe Austrisë për t’i dhënë fund luftës. Bisedimet për paqe filluan më 1698. Me gjithë kundërshtimin e Rusisë e të Polonisë, të cilat shikonin te këto bisedime intrigat e Anglisë e të Hollandës, perandori i Austrisë i kërkoi paqë Sulltanit. Kështu, më 1699 u nënshkruan traktatet e Karlovacit.
Me traktatet e Karlovacit Austria i zgjeroi kufitë deri në lumejtë Save e Danub, duke arritur në portat e Ballkanit. Veç kësaj ajo shkëputi nga Perandoria Otomane të drejtën të kishte nën mbrojtje banorët katolikë të Ballkanit, duke përfshirë edhe popullsinë katolike të Shqipërisë. Me këtë Austrisë i krijoheshin mundësitë që të ndërhynte në çështjet e Shqipërisë së Veriut. Nga ana tjetër Rusia me paqen që nënshkroi në Stamboll më 1700 doli si një fuqi e madhe evropiane. Prestigji i saj u rrit në popullsitë orthodokse të Shqipërisë, të cilat shikonin në Rusinë, për arsye të luftrave të saj kundër Turqisë, një aleate dhe mike që u premtonte çlirimin nga robëria otomane. Pas traktateve të Karlovacit ndikimi i Venedikut në Shqipëri filloi të binte gjithnjë e më shumë.
Lëvizjet fshatare në pjesën e parë të shek. XVIII
Presioni i sanxhakbejlerëve turq për të zhdukur vatrat e fundit të rezistencës në malësitë e Mbishkodrës, Mirditës, Himarës etj. dhe për t’i detyruar malësorët të paguanin taksat e detyrimet vazhdoi edhe në shek.XVIII, dhe u bë shkak për shpërthimin e kryengritjeve të reja. Edhe këto kryengritje, ndonse më të kufizuara nga ato të shek. XVII, u lidhën me ngjarjet e mëdha ndërkombëtare që ndodhën në këtë kohë në Evropën juglindore me luftat e shteteve të ndryshme evropiane kundër Turqisë. Një rol veçanërisht të rëndësishëm filloi të lozte në shek. X VIII shteti rus, i cili me luftat e tij kundër Turqisë që i mbylli rrugën e daljes në Detin e Zi, u bë faktor i jashtëm i rëndësishëm për rënjen e Turqisë dhe për çështjen e çlirimit të popujve ballkanike. Në luftë kundër Turqisë u krijuan kështu, sikurse në të gjithë Ballkanin, lidhje të drejtpërdrejta midis krahinave kryengritëse të Shqipërisë dhe Rusisë.
Por shpesh herë presioni i sanxhakbejlerëve kundrejt malsorëve kryhej për t’u shërbyer interesave personale të vetë feudalëve-sanxhakbejlerë. Kështu veproi, p.sh. mytesarifi i Shkodrës, Hydaverdi Pasha, i cili shpërnguli me forcë më 1700 nga Kelmendi 274 familje dhe i vendosi në tokat e Peshterit afër Novi-Pazarit (Sërbi) që ishin kthyer në çifligje prej familjes së tij. Në vitet e para të shek. XVIII shpërthyen një varg kryengritjesh të armatosura të cilat pushtuan pjesën më të madhe të vendit, që nga Kurveleshi deri në malësitë e Shkodrës. Këto kryengritje që vazhduan që nga viti 1701 deri më 1704, ishin drejtuar kundër pagimit të taksave shtetërore. Më 1707 pjesa më e madhe e familjeve kelmendase që u vendosën në Peshter (174 familje me 1362 vete), braktisën çifliqet, dhe pasi kryen disa luftime kundër forcave turke u kthyen përsëri në Kelmend duke shpëtuar kështu nga zgjedha feudale-çifligare. Një kryengritje tjetër shpërtheu më 1708 në viset e ulta të Shqipërisë së Mesme e cila vazhdoi 3 vjet.
Më 1711 në pragun e luftës kundër Turqisë cari rus Pjetri i I e drejtoi vëmendjen ndaj popujve të Ballkanit që ndodheshin në kryengritje, si aleate të tij kundër Turqisë. Me një manifest Pjetri i ftonte popullsitë e këtyre vendeve të bashkoheshin me ushtrinë e tij dhe të luftonin kundër armikut të përbashkët për pavarësinë e tyre. Malsorët shqiptarë dhe malazez i shtuan atehere sulmet kundër tunqve duke ndihmuar kështu, ushtrine ruse që kishte hyrë ne Moldavi. Konsujt venedikas e franceze të Durrësit dëshmojne në raportet e tyre për jehonën e gjërë që gjeti ky manifest edhe në viset eShqipërisë së jugut , me gjithë masat shtypëse që morën sundimtaret turq. Por ushtria ruse u detyrua të ndalte përparimin e saj pas disa fitoreve fillestare. Nga ana tjetër Venediku dhe peshkopi katolik i Tivarit, Viskë Zmajeviqi, ndërhynë për të ndarë aleancën e formuar midis, malsorëve katolikë shqiptare dhe malazezëve orthodoksë nën hijen e Rusisë, që vinte në rrezik ndikimin e tyre. Kështu ushtritë turke patën mundësi të shtypnin këtë kryengritje. Në një letër të drejtuar më 1715 Pjetri i I u shprehte malsorëve mirënjohjen për ndihmën e dhënë.
Lufta e re e Austrisë dhe Venedikut kundër Turqisë më 1716, rethimi i Korfuzit nga ana e turqve dhe më në fund lëvizjet e ushtrisë austriake drejt Sërbisë dhanë rast për kryengritje e reja në Shqipëri. Veçanërisht të gjalla qenë këto lëvizje në Himarë, banorët e së cilës dhanë ndihmë në mbrojtjen e Korfuzit. me të cilin kishin lidhje të vjetra. Pas dështimit të sulmit kundër Korfuzit bejlerbeu i Rumelisë, Osman Pasha, drejtoi më 1713 një ekspeditë ndëshkimore të veçantë kundër Himarës, por pësoi një disfatë të rëndë. Me marrjen fund të luftës së Turqi dhe me nënshkrimin e paqes së Pazharovacit (1739) kryengritjet në Shqipëri përsëri ranë përkohësisht.