"STUDIUES DHE I ARKIVAVE DHE DOKUMENTEVE ARBËRESHE" nga Prof. Bexhet Asani

Profesor Françesko Markjanò (Francesco Marchianò), u lind në katundin arbëresh Spixanë (Spezzano Albanese) qarku I Kozencës – Itali), më 6 janar 1957. Nga prindër arbëreshë. Gjyshi i tij ishte nga Maki (Macchia Albanese), fshati i Jeronim de Radës. Në familjen e Francesco-s flitej arbërishtja dhe kalabrishtja, kurse italishten djali i vogël e mësoi në moshën shtatëvjeçare kur filloi shkollën fillore.

                 Mësimet e para i mori te shkolla e katundit, ndërsa në vitin 1976 mbaroi studimet në liceun vendës. Në vitin 1982 u diplomua për Gjuhë dhe Letersi Moderne të huaj në Universitetin e Kalabrisë me specializim për frëngjishten, ka studjuar për tre vjet gjuhën shqipe me prof. Papàs Francesco Solano me tezën: « E folmja e Spixanës dhe letërsia popullore e saj » (viti akademik 1980-81). Gjatë viteve 1978, 1979, 1985, 1986 ka ndjekur kurset verore për gjuhën dhe kulturën shqiptare në Universitetin e Tiranës. Në vitin 1986 kaloi provimin e aftësisë për mësimin e gjuhën shqipe (Komisioni: prof. Francesco Solano, prof. Antonino Guceta (Guzzetta), prof. Elio Mirako (Miracco) dhe prof. Francesco Altimari).

                 Gjatë viteve shkollore 1989- ’90 dhe 1990-’91, mësoi gjuhë dhe letërsi shqiptare në Liceun Shën Mitër Korone (ish Kolegji i Shën Adrianit). U interesua për historinë e katundit të vet dhe për botën arbëreshe, duke bërë hulumtime në arkivat famullitare, si dhe në ato të shtetit. Ka bashkëpunuar me revistat arbëreshe « Zjarri », « Rilindja Arbëreshe » dhe « Jeta arbëreshe » tani (2018) bashkëpunon me revistën “Katundi Ynë ».

                   Që nga viti 1984 deri 2013 ka qenë anëtar e themelues dhe disa herë president i rrethit kulturor “Bashkim Kulturor Arbëresh » të Spixanës, Spezzano Albanese. Në shkurt 2016 ka qenë bashkëthemelues i rrethit kulturor « Na Jemi » dhe për një muaj ka qenë i emëruar president i Shoqatës. Profesor Francesco Marchianò tani është ligjërues i Gjuhës frënge në Shkollën tetëvjeçare të Spixanës Instituto Comprensivo Statale « R. Levi Montalcini ». Profesor Francesco Marchiano ka qenë dhe është bashkëpunëtor i disa gazetave dhe revistave në Itali dhe në Shqipëri. Ka botuarnjësërëveprashstudimore, kumtesa, referate etj.

 Shkruan Françesko Markjano

Njëri ndër intelektualët më të mirë të Spixanës ka qenë, pa dyshim, mjeku Frangjisk Kandreva. Doktor Frangjisku u lind në vitin 1813 dhe vdiq në vitin 1872. Nuk kemi shumë të dhëna mbi jetën e tij. Në  bazë të disa dokumenteve, mund të themi se studioi në kolegjin e Shën Trianit, në katundin e Shën Mitrit. Aty u njoh me shkrimtarin Jeronim de Radën e që ishin bashkëmoshatarë me të. Filloi kështu një miqësi e ngushtë midis tyre, si dy intelektualë të mëdhenj; shkuan bashkë në Anapulj (Napoli) në universitet dhe mendohet se, të dy, morën pjesë të kryengritjen e dështuar të vitit 1837 të vendasve kalabrezë, siç thotë De Rada tek «Autobiologjia» e tij, e vitit 1898. Kur mbaroi studimet për mjekësi, Kandreva erdhi në Spixanë e në zgjedhjet që u mbajtën, bashkëfshatarët e tij, njëzëri votuan për të dhe e bënë kryetar katundi (sindëk). Si mjek e si kryetar i katundit të Spixanës, ai shërbeu shumë mirë: hapi udhë në fushën e fshatit, ndërtoi kisha dhe kroje, ndërtoi rrugë të reja brenda katundit dhe ndihmoi shumë të varfërit … Kur shpërtheu Revolucioni kalabrez i vitit 1848 mori pjesë edhe ai dhe e ndihmoi katundin që të mos bëhëshin vrasje dhe vjedhje, kështu ai organizoi Rojën Kombëtare (Guardia Nazionale) e përbërë me vullnetarë vendas. Kur dështoi revolucioni, Burbonët e rrëmbyen dhe e larguan nga posti i kryetarit të Spixanës, po ai si mjek që ishte, i shërbeu popullatës me devotshmëri, kur ra kolera (cholera morbus) në vitin 1855. Kur erdhi Garibaldi, Kandreva bënte pjesë te Roja Kombëtare, si oficer i lartë dhe pastaj u largua nga politika duke iu përkushtuar familjes dhe profesionit të tij. Miqësia me De Radën ka qenë jo vetëm politike po edhe kulturore! Në një letër që ruhet në arkivin e Tiranës, Kandreva i shkruan Jeronim De Radës: « Shumë i shtrënjti mik […] Ju më falenderoni për përkthymin im i mirë të poezive arbëreshe Tuaja të para të “Milosaut” …. » (25/2/1841). Një dokument ky mjaft i rëndësishëm, për të ardhur në përfundim se doktor Kandreva, si njohës i mirë i gjuhës italiane, përktheu italisht poezitë e para të “Kangjeleve të Milosaos” (Këngëve të Milosaos) dhe se për këtë Jeronim de Rada i është mirënjohës bashkëkohanikut, e njëherit edhe mikut të tij të ngushtë, mjekut Frangjisk Kandrevës. Sot për sot, nuk kemi mundur që të gjenim ndonjë dokument tjetër më të rëndësishëm te të afërmit e tij për kontributin e madh humanitar e kulturor të Kandrevës, sepse pasardhësit të tij, nuk kanë qenë të interesuar që të ruanin dokumentet dhe veprat e tij. De Rada i dërgonte Kandrevës letra dhe manifeste pajtimi që të shiste librat e veta në Spixanë dhe te katundet arbëreshe aty afër … Korrespondenca ka qenë e gjatë deri në vitin 1872, kur Kandreva u shua në vetmi, por mund të themi se ai ka qenë një intelektual shumë i kulturuar dhe i pastër në shpirt, siç mësojmë nga ata, të cilët e kanë njohur nga afër, në ato pak dokumente që na kanë arritur gjer në ditët tona.