Mitologjia Shqiptare!

Mitologjia Shqiptare!

Gjergj Elez Alia


Trim mbi trima kishte qenë gjithmonë Gjergj Elez Alia. Vjet e vjet ai kishte dalë zot truallit të të parëve, ia kish mbrojtur nderin. Kish luftuar me topuz e shpatë kundër armiqve të derdhur këtej nga deti e nga toka për të shkelur vendin, për t'a dhunuar e zhveshur. Dhe të gjithë këta armiq Gjergj Elez Alia i kishte shtrirë përtokë pa frymë. Por në luftrat e shumta me dhunonjës të shumtë, trimi ynë kishte marrë nëntë plagë në shtat dhe tani kishte nëntë vjet që dergjej në kullë. Atë e kishin harruar të gjithë dhe e kishin lënë në dorë të fatit. Nuk e kishte harruar vetëm e motra, që i rrinte natë e ditë mbi krye. I lante plagët me ujët e gurrës nëntë vjeçe, ia shpëlante me lotët e syve të saj, i terte gjakun me flokët e ballit, shtatin ia lidhte me shamitë e nënës, ia hijeshonte me petkat e moçme të tatës, armët e brezit ia vinte mbi krye, sepse kur i shihte armët pranë, bacë Gjergji e ndjente zemrën ende të ngrohtë, i ngjallej një fije shprese. Ai i duronte si burrë dhembjet e plagëve kur i ndërronte e motra shtatin. Vetëm një dhembje nuk e duronte dot Gjergji. Dhembjen për motrën e dashur të varrosur së gjalli pranë tij, në kullën e lartë, që t'i mjekonte plagët, të përkujdeseshe për të. Kjo dhembje e shtrinte Gjergjin si të vdekur, pa frymë. E motra e Gjergjit s'kish patur kurrë çaste gëzimi. Ndërsa shoqet e saj gëzonin të ritë e tyre, kishin dashuruar, ishin martuar, kishin lindur fëmijë, ajo rrinte gjithnjë mbyllur në kullë pranë Gjergjit të sëmurë.

Kështu kaluan nëntë vjet. Vitin e nëntë u hap e mori dhenë fjala gjëmëmadhe se kish dalë një bajloz nga deti, një bajloz i zi, trim i fortë e i prapë, më i lig nga bajlozët e tjerë, që kishin shkelur gjer atëherë truallin tonë. Ky bajloz i prapë i kishte hedhur vendit një rreng të rënde; çdo derë t'i jepte një dash të pjekur, çdo vatër t'i jepte një vashë të re. Bajlozi vriste ditë për ditë, digjte javë për javë një krahinë. Kishte vrarë aq kreshnikë, sa tani askush s'i dilte përpara e t'i priste hovin, sepse topuzi i tij ishte shumë i rëndë, shpata e tij ishte shumë e mprehtë dhe shigjeta e tij përshkonte tej e tej trupin e kreshnikut. Kështu tërë vendi lëndonte nën thundrën e tij. Gjergj Elez Alia s'dinte gjë, ai dergjej në shtrat si i vdekur e i pakallur në varr. Askush nuk vinte t'i qante brengën e t'i kërkonte ndihmë, sepse e dini që ai s'kishte forcë as të dilte tek pragu i derës. Kur i erdhi rradha shtëpisë së Gjergjit që t'i jepte Bajlozit haraçin, dashin e pjekur dhe motrën, kjo, motra, qau me lot dhe u ankua dhe nëmi:
- O vëlla, po qysh na harroi neve vdekja e s'na mori.
- Nëna e tata kalben të vdekur nën blir.
- Shtati i vëllait kalbet së gjalli brenda në shtëpi.
- Shtati i motrës do të bjerë në duart e bajlozit të zi...
- Pse vallë nuk shembet kjo kullë të na zërë brenda të vdekur?
- Pse s'bëhet gërmadhë kjo shtëpia jonë?
- Vdekja është më e ëmbël moj e zeza nënë se sa jeta pa nder.


Atëherë Gjergji u zgjua, shikoi përreth e s'dinte ç'kishte ndodhur. Kish ndjerë që i ishte lagur fytyra dhe kish pandehur se kulla i ishte rrënuar aq shumë, sa i'a shtinte shiun brenda. Zemra i'u bë copë, shikoi të motrën; dy vija lotësh i'a përshkuan faqet e tretura. Nga pikëllimi e mallkoi kullën;
- Hej, u nxifsh moj kulla ime!
- Të mbuloftë fund e krye lemashku. Paç banorë brevën e gjarprit!
- Si më lëshove ti kaq shpejt pikat e shiut brenda në shtrat?
Motra i'a fshiu me dorë lotët e i tha:
- Jo more vëlla, nuk bie shi përjashta e nuk pikon çatia e kullës.Ty të kanë lodhur fort plagët e shtatit dhe shkretia, prandaj s'di se çflet; sytë e mi pikojnë lot vëlla!
Atëherë Gjergji i shtrëngoi dorën me atë pëllëmbën e thatë, i lëmoi ëmbël fytyrën, e shikoi me ata sytë e mallit dhe i foli me zjarr, si nuk kish folur kurrë:
- Pse qan moj motër? Pse ma thyen kaq shumë zemrën?
- Shtati im ka nëntë vjet që po kalbet së gjalli.
- Në këta nëntë vjet Gjergji yt s'ka pasur kurrë pushim e ka fërfëlluar gjithnjë si ai gjethi i ahut në faqe të shullërit.
- Vallë a s'ke pasur të hash e të pish në këta nëntë vjet?
- A s'të ka mbajtur ty vëllai me të veshur dhe të mbathur?
- A të ka rënduar ndonjëherë me fjalë?
- Apo t'u mërzit vëllai dhe të ka ardhur dëshira të martohesh e ta braktisësh?
Atëherë motra, i'a mori dorën, i'a vuri mbi ballin e saj dhe i'u përgjigj bukur:
- Oh vëlla! Kaq shumë të paska mërzitur vuajtja që më flet kështu?
- Hyfsha gjallë nën dhe në më shkon mendja për t'u martuar.
- Të ngrënë e të pirë kam pasur mjaft.
- Kurrë s'më ke rënduar me fjalë si sot.
- Unë ty të kam tatë, ty të kam vëlla.
- Po sot bacë Gjergji dua të qaj një brengë të madhe.
- Si nuk t'u përkemb shtati vallë në këta nëntë vjet që të dalësh gjer tek pragu i derës?
- Si nuk u tha motra jote - e thaftë vera!
- Po qysh të duroj unë e zeza turpin e ti shkoj bajlozit në derë?
Kur dëgjoi këto fjalë, bacë Gjergji i harroi të nëntë plagët e shtatit, i harroi dhimbjet dhe brofi drejt e në këmbë, sikur të mos paskësh lënguar kurrë në shtrat: i hollë, i gjatë, ashtu siç kishte qenë dikur trim mbi trima. I tha së motrës:
- O motër, merr gjogun e luftës e zbrit shpejt deri tek nallban vëllami. I thuaj: "Të dërgon falmeshëndet Gjergji, t'ia mbathësh mirë gjogun me patkonj hekuri të farkuar e thumba trunxhi, se do t'i dalë bajlozit në shesh të burrave". Po s'desh të ma mbathë gjogun nallban vëllami, hipi sërish e shko në derë të nallban dashamirit!

Vasha i hipi gjogut, e ngau shpejt, zbriti në qytet e shkoi drejt tek nallban vëllami.
- Puna e mbarë o nallban vëllami!
- Mbarë paç, moj vashë e largët!
- O vëllam, të dërgon falëmeshëndet bacë Gjergji t'ia mbathësh mirë gjogun me patkonj hekuri të farkuar e thumba trunxhi, se do t'i dalë bajlozit në shesh të burrave!
Mirëpo në këta nëntë vjetët, që Gjergji ish varrosur së gjalli brenda në kullë, nallban vëllami e kish harruar fare vëllazërinë e vjetër. Ai nisi t'i flasë së prapthi motrës së Gjergjit.
- Po të m'i falësh - tha - moj vashë, ata sytë e ballit,
unë do t'ia mbath mirë gjogun e do t'ia bëj të fluturojë si era.
Motra e Gjergjit ia ktheu me zemërim:
- Ç'po thua ashtu, o nallban, t'u thaftë goja?
Unë pandeva se pata ardhur në derë të vëllamit,
po e shoh se paskam rënë në derë të hasmit.
Këta dy sytë unë ia kam falur njëherë e përgjithmonë
nënës dhe tatës që kalben nën dhe,
ia kam falur Gjergjit tim, që kalbet me nëntë plagë mbi dhe!
Kaq i tha motra e Gjergjit nallban vëllamit,
që e kish harruar vëllazërinë dhe i ra kalit e shkoi te nallban dashamiri.
- O nallban dashamiri - i tha - të dëergon falëmeshëndet bacë Gjergji,
t'ia mbathësh mirë gjogun me patkonj të farkuar dhe me thumba trunxhi,
se do të dalë të luftojë me bajlozin e detit.
Nallban dashamiri s'ia bëri fjalën dy, po ia mbathi mirë e bukur kalin si për vete.
- I thuaj - tha- falëmeshëndet bacë Gjergjit e daltë faqebardhë në luftë.
- Rrofsh e qofsh o nallban dashamiri!... - ia ktheu vasha.

Historia e kalasë Rozafa

"Krenare ngrihet mbi Bunën e gjanë e mbi qytetin e Shkodrës kalaja e lashtë e Rozafatit. Kur asht qitë guri i parë në themelet e kësaj kështjelle? S'dihet. Historia e saj tretet në mjegullën e lashtësisë ilire, banorëve të moçëm të kësaj mange. Nji gja dihet mirë e kjartë: ate e kanë pasë dikur labeatët e mandej ardianët, që ishin fise të forta ilire.

N'atë kohë tanë bregu i këtejshëm i Adriatikut, deri në Tergestën e bujshme jase Triestën e ditëve tona, ish breg ilir. Ma vonë, u derdhën këndej romakët, tevona sllavët, normanët, venetikët, turqit e shumë popuj tjerë të huej. Gjatë shekujve ata krepat e thatë nën muret e Rozafatit, si edhe vetë muret e kështjellës, janë lagë me përrej gjaku t'atyne që e kanë sulmue dhe t'atyne që e kanë mbrojtë. Të huejt erdhën e shkuen, kurse populli ynë mbeti i ngulun në këtë tokë ilire. Ndërtimi i kështjellës së Rozafatit ka nji gojëdhanë të bukur e të hidhun që na ka ardhë nga lashtësia jonë.
Qe se ç'thotë kjo gojëdhanë.
"... I ra mjegulla Bunës dhe e mbuloi të tanë. Tri ditë e tri net kjo mjegull mbeti aty. Mbas tri ditësh e tri netësh nji erë e hollë fryu e e naltoi mjegullën. E naltoi dhe e shpuni deri në kodrën e Valdanuzit. Aty maje kodrës tre vëllazën punoshin. Ndërtoshin nji kështjellë. Po, murin që naltoshin ditën u prishej natën, e kësisoj nuk e naltonin dot.
Na kalon aty nji plak i mirë.
- Puna e mbarë, o tre vëllazën.
- Të mbarë paç, o plak i mirë. Po ku e sheh ti të mbarën tonë? Ditën punojmë, natën na shembet. A din me na diftue ndoj fjalë të mirë: çka të bajmë që t'i mbajmë muret më kambë?
- Unë di - u thotë plaku ~ po drue me jua thanë se a' mëkat.
Atë mëkat hidhe mbi krytin tonë, se na duem ta qëndrojmë më kambë nji këtë kështjellë. Plaku i mirë mendohet e pvet:
- A jeni të martuem, trima? A i keni ju të tri varzat e jueja?
- Të martuem jemi - i thonë ata. - Edhe të tre i kemi varzat tona. Na thuej pra ç'të bajmë që ta qëndrojmë këtë kështjellë?
- Në daçi m'e qëndrue, lidhuni me besa-besë: varzave mos u diftoni, në shpi mos kuvendoni për fjalët që do t'ju thom unë. Ate prej të tri kunatave që do të vijë nesër bukë me ju pru, ta merrni e ta muroni të gjallë në mur të kështjellës. Atëhere keni me pa se muri ka me zanë vend e me qëndrue për jetë e mot.
Tha kështu plaku e shkoi: njitash u pa, njitash s'u pa.
Medet! Vëllai i madh e shkeli besën e fjalën. Kuvendoi në shtëpi, i tregoi vashës së vet kështu e kështu, i tha të mos vinte atje të nesërmen. Edhe i mesmi e shkeli besën e fjalën: ia tregoi të tana vashës së vet. Vetëm i vogli e mbajti besën e fjalën: nuk kuvendoi në shpi, nuk i tregoi vashës së vet.
Nadje. Të tre ngrihen shpejt e shkojnë në punë. Çekanët shkapeten, gurët copëtohen, zemrat rrahin, muret naltohen.
Në shpi, nana e djemve s'din gja. I thotë të madhes:
- Moj nuse e madhe, mjeshtrit duen bukë e ujë; duen kungullin me venë.
Nusja e madhe ia kthen:
- Besa, nanë, sod s'mund të shkoj se jam e sëmunë.
Kthehet i thotë të mesmes:
- Moj nuse e mesme, mjeshtrit duen bukë e ujë; duen kungullin me venë.
- Besa, nanë, sod nuk mund të shkoj, se kam me shkue te fisi me bujtë.
Nana e djemve i kthehet nuses së vogël:
- Moj nuse e vogël...
Nusja e vogël brof në kambë:
- Urdhno, nanë!
- Mjeshtrit duen bukë e ujë; duen kungullin me venë.
- Besa, nanë, unë shkoj, po e kam djalin të vogël. Drue se don gji me pi e kjan.
- Nisu, shko, se djalin ta shikjojmë na, s'ta lamë me kja - i thonë të kunatat.
Ngrihet e vogla, e mira, merr bukë e ujë, merr kungullin me venë, e puth djalin në të dy faqet, niset e bjen në Kazenë; njaty ngjit kodrën e Valdanuzit, i avitet vendit tek punojnë të tre mjeshtrit: dy të kunetnit e i shoqi.
- Puna mbarë, o mjeshtër!
Po ç'asht njikështu?
Çekanët ndalen e s'shkapeten, po zemrat rrahin fort e fort. Fëtyrat zbehen. Kur e sheh i vogli të shoqen, hedh çekanin prej dore, mallkon gurin e murin. E shoqja i thotë:
- Ç'ke ti, o im zot? Pse mallkon gurin e murin?
Hidhet kunati i madh:
- Ti paske lindë n'e zezë ditë, moj kunata jonë. Na e kemi ba me fjalë me të murue të gjallë në mur të kështjellës.
- Shëndosh ju, o kunetë. Po unë do t'ju la nji porosi: kur të më muroni në mur, synin e djathtë të ma lini jashtë, dorën e djathtë të ma lini jashtë, kambën e djathtë të ma lini jashtë, gjinin e djathtë të ma lini jashtë. Se djalin e kam të vogël. Kur të nisë të kjajë - me njanin sy do ta shikjoj, me njanën dorë ta ledhatoj, me njanën kambë t'i tund djepin e me njanin gji t'i jap me pi. Gjini m'u nguroftë, kështjella qëndroftë, djali jem u trimnoftë, u baftë mbret e mbretnoftë!
Ata e marrin nusen e vogël e e murojnë në themel të kështjellës. Dhe muret ngrihen, naltohen, nuk shemben ma si ma parë. Po rranxë tyne gurët janë edhe sod të lagun e të myshkun, sepse vahdojnë me pikue lotët e nanës për birin e saj... E biri? Biri u rrit, luftoi e trimnoi".

Legjenda e qytetit te Beratit:

Mijëra e mijëra vjet më parë jetonte një Zanë shumë e bukur. Një ditë ajo u takua me dy vëllezër viganë, Tomorin dhe Shpiragun.
Sikurse ndodh shumë herë ndër legjenda dhe shpesh në të vërtetë, të dy vëllezërit ranë në dashuri me Zanën e bukur. Kaq fort ua trazoi zemrat të dy vëllezërve dhe kaq thellë u hyri grindja për të, sa që shpërtheu lufta vëllavrasëse.
Tomorri, duke patur një shpatë të shkëlqyeshme, i ra vëllait të vet më të vogël brinjëve, ndërsa ky i fundit, i armatosur me një topuz shumë të rëndë, iu turr me furi duke e goditur sa mundëte më fort.
Zoti, që shihte çdo gjë, u trishtua dhe u zëmërua prej pamjes aq të dhimbshme, grindjes aq të përgjakshme midis vëllezërve. Ata duheshin ndëshkuar për këtë mënxyrë që shkaktuan. Prandaj, Ai i ktheu fajtorët në gur dhe i dënoi të mbajnë ndër shekuj në trup gjurmët e këtij luftimi të tmerrshëm.
Që nga ajo kohë e lashtë e deri sot vëllai i madh, Tomori, i tregon diellit hapësirat e veta gropa - gropa dhe plasa të panumërta. Ndërsa, vëllait të vogël, Shpiragut, kushdo që kalon në këto treva, i sheh brinjët e coptuara e të thelluara vija-vija.
Shkaktarja e kësaj mënxyre, Zana e bukur hirëplotë, nuk duhej t'i shpëtonte zëmërimit të Zotit, ndaj Ai e ktheu në një kodrinëzë shkëmbore, mbi të cilën një ditë filluan të vendosen gurë mbi gurë dhe u ndërtua një kështjellë e madhe, e bukur, që qendron edhe sot madhështore mbi qytetin e Beratit.
Zana e bukur, që i donte vëllezërit, po jo zëmërimin e tyre të derdhur mbi njeri-tjetrin, qau e qau pa masë.

Ai lumë, që tani mban emrin Osum, sipas legjendës, nuk është gjë tjetër veçse rrëkeja e lotëve, që lagu gurë e shkëmb dhe u derdh mes dy vëllezërve prej Zanës hyjneshë, për t'u treguar se dhimbja për këtë fatkeqësi asnjëherë nuk do t'i shterë lotët.