Historia e Letersise Shqipe

9. PERIUDHA E RILINDJES.
LETËRSIA E ZGJIMIT KOMBËTAR SHQIPTAR






9.1 Fillimet e ndërgjegjes kombëtare (1830-1850)




Tatëpjeta graduale politike dhe ekonomike e Perandorisë Osmane në shekullin e tetëmbëdhjetë, e shoqëruar me një shpërbërje të ngadalshme por të vazhdueshme territoriale, krijoi një zbraztësi pushteti në Shqipëri. Kjo shpuri në formimin e dy pashallëqeve gjysmautonome: ai i Shkodrës në veri, i sunduar nga dera e Bushatllinjve dhe ai i Janinës në jug, i cili më 1787 ra nën sundimin e fortë e të ashpër të Ali pashë Tepelenës (1741-1822), i njohur edhe si Asllani i Janinës (1). Ndërsa autonomia e pashallëkut të Shkodrës mori fund me vdekjen e Kara Mahmud pashës më 1796, Ali pasha, duke përdorur me shkathtësi e zgjuarsi edhe terrorin edhe diplomacinë, ia doli mbanë të shtrijë sundimin e tij deri më 1822.

Rimarrja e pushtetit nga Sulltani e la Shqipërinë një vend djerr, ku sundonte varfëria dhe korrupsioni provincial. Reformat centralizuese të Tanzimatit që u shpallën më 3 nëntor 1839 e që synonin modernizimin e krejt Perandorisë Osmane, ndeshën në kundërshtimin e vendosur të bejlerëve vendës në Shqipëri, të cilët donin që privilegjet të mos u iknin nga dora. As fiset e prapambetura të veriut, gjithmonë skeptike e të pabindura ndaj çfarëdo urdhri që jepnin turqit, nuk do të josheshin nga premtimet për barazi të përgjithshme apo për reforma administrative e tatimore. Reformat e Tanzimatit ndikuan sidomos në këto zona malore të thyera, dhe sollën një sërë kryengritjesh kundër Portës së Lartë, gjatë të cilave u hodh e u mboll fara e idesë kombëtare shqiptare. Lëvizja romantike, e cila ndër shumë kombe të vogla të Evropës veriore kishte ngjallur vetëdijen e identitetit kombëtar, nuk do të kishte ndonjë jehonë të veçantë ndër shqiptarët. Ndërkaq, lufta shqiptare kundër sundimit turk kishte marrë tani një përmasë kombëtare të qartë, sidomos duke parë përparimin e bërë nga fqinjët kristianë të Shqipërisë. Serbia kishte mundur të fitojë një autonomi të kufizuar si shtet haraçpagues i Perandorisë Osmane më 1817; Vllahia dhe Moldavia, sot Rumania, formuan principata vetëqeverisëse më 1829, kurse Greqia më 1830 fitoi pavarësinë pas luftës së gjatë e të përgjakshme të filluar më 1821. Por lufta për autonomi e sovranitet kulturor në Shqipëri do të ecte me një ritëm shumë më të ulët, dhe kjo kryesisht për shkak të pranisë së islamizmit e sidomos për mungesën e unitetit brenda vendit.

Ndërkaq fara e zgjimit kombëtar, e fjetur për një kohë të gjatë në Shqipëri, kishte nisur të lëshojë filiza jo vetëm brenda Shqipërisë, por edhe në ngulimet aktive shqiptare jashtë, në Stamboll, Greqi, Rumani, Bullgari dhe Egjipt, si dhe ndër arbëreshët e Italisë së jugut. Zgjimi kulturor, i cili shkonte krahas prise de conscience kombëtare e politike, nxiste dhe nënkuptonte nevojën e përdorimit të shqipes në të gjitha fushat e jetës, sidomos në shkrim e në shkollim në gjuhën shqipe, të ndaluara nga Porta. Që në fillim lindi problemi i vështirë i gjetjes së një alfabeti të përshtatshëm e të pranueshëm nga të gjithë, një barrë e rëndë që do të vinte në provë të gjithë intelektualët luftëtarë të zgjimit kombëtar gjatë gjithë shekullit të

__________________________________________________ _________________

1 Për Ali pashën, një nga figurat më interesante në historinë shqiptare, i cili veçanërisht mahniti djaloshin Lord Bajron, kr. Ibrahim 1827, Boppe 1914, Remérand 1928, Plomer 1936, 1970, Baggally 1938, dhe Christowe 1941.
__________________________________________________ _________________

nëntëmbëdhjetë e madje edhe në të njëzetin (2). Traditat e letërsisë së hershme shqiptare të shekujve të gjashtëmbëdhjetë e të shtatëmbëdhjetë, të lidhura ngushtë me kishën katolike, qenë tretur prej kohësh, dhe bashkë me to edhe alfabeti latin. Alfabeti grek i përdorur nga shqiptarët ortodoksë në jugu dhe alfabeti arab i përdorur nga myslimanët nuk i përshtateshin fort mirë sistemit tingullor të shqipes e, për më tepër, secili prej tyre qe i papranueshëm për shqiptarët e fesë tjetër. Një nga figurat më të hershme që iu përkushtuan krijimit të një alfabeti të ri të shqipes e njëherazi një nga të parët që formuloi idealet dhe objektivat e lëvizjes kombëtare shqiptare që në hapat e para të saj ishte Naum Veqilharxhi (3) (1797-1846), i njohur gjithashtu me emrin e tij më të plotë Naum Panajot Haxhi Llazar Bredhi. Lindi në një familje të fshatit Bredh afër Vithkuqit në krahinën e Korçës. Pas shkatërrimit të Vithkuqit më 1819 Veqilharxhi, emër që vjen nga turqishtja, emigroi në Rumani në kërkim të një jete më të mirë. Më 1821 mori pjesë në kryengritjen e Vllahisë kundër turqve, kurse pjesën tjetër të jetës e kaloi si avokat, me sa dimë, në portin e Brailës në Danub. Thonë se vdiq i helmuar në Stamboll nga duart e fanatikëve ortodoksë grekë të lidhur ndoshta me Patrikanën e Stambollit. Megjithëse kjo mbetet për t'u vërtetuar, dihet fare mirë se Patrikana kundërshtonte vazhdimisht të gjitha manifestimet e ideve kombëtare jogreke në Ballkan.

Në një letër greqisht, që thuhet se ka qarkulluar, Naum Veqilharxhi nënvizonte prapambetjen dhe mjerimin e shqiptarëve për shkak të sundimit shumëshekullor turk, dhe vinte në dukje nevojën për një alfabet të ri të shqipes si mjet për të kapërcyer amullinë e për të bashkuar vendin. Rënia morale dhe politike vinte sidomos nga "lënia pas dore e lërimit të gjuhës sonë kombëtare dhe zëvendësimi i saj me një gjuhë të huaj". Por si mund të lëvrohej gjuha shqipe pa një alfabet të pranueshëm për shqiptarët myslimanë, ortodoksë e katolikë bashkë? Më 1824 dhe 1825 Veqilharxhi e kishte nisur tashmë punën për një alfabet të tijin me tridhjetë e tre shkronja dhe më 1844 shtypi një abetare shqip prej tetë faqesh. Ky libër i vogël drejtshkrimi, Fort i shkurtër e i përdorçim ëvetar shqip, u shpërnda në mbarë Shqipërinë e jugut, nga Korça në Berat, dhe me sa duket u prit me shumë entusiazëm. Kjo broshurë u zgjerua deri në dyzet e tetë faqe në një botim të dytë po aq të rrallë në vitin 1845 me titull Faré i ri abétor shqip per djélm nismetore. Një kopje e këtij libri, prej kohësh kujtuar i humbur, u zbulua nga Shkëlzen Raça dhe Rexhep Qosja në Bibliotekën Gennadius në Athinë dhe u rishtyp më 1983 (4).

Rëndësia e alfabetit të Veqilharxhit, i cili në shikim të parë të kujton stilin e shkronjave armene, qëndron në faktin se nuk qe lidhur me traditën e ndonjë bashkësie fetare të caktuar dhe, si krijim politikisht asnjanës, mund të kishte gjetur pëlqimin e të gjithë shqiptarëve, po t'i kishte bërë ballë provës së kohës. Folkloristi Spiro Dine (1846?-1922) ka pohuar se e kishte mësuar alfabetin e Veqilharxhit që fëmijë në anët e Vithkuqit. Megjithatë, jehona e këtij alfabeti origjinal ishte në fakt e kufizuar, pjesërisht për shkak të vdekjes së parakohshme të autorit një vit më pas dhe pjesërisht pa dyshim për arsye vogëlsirash financiare e teknike. Në mesin e shekullit të nëntëmbëdhjetë, kur edhe në Ballkan botimet po bënin hapa të mëdhenj përpara, një alfabet i ri kërkonte edhe një komplet të ri tipografik, me shkronja e stile përkatëse, çka do të shpinte në shpenzime të papërballueshme nga çdo botues i mundshëm. Në këto kushte, ndonëse

__________________________________________________ _________________

2 Për historinë e alfabetit të shqipes, kr. Rrota 1936, Skendi 1960, Janura 1969, Ibrahim Hoxha 1986 dhe Osmani 1987a.

3 kr. Islami 1967, 1975, 1977, Shuteriqi 1974, f. 218-268, 1977, f. 310-334, Faensen 1980, f. 22-31, Qosja 1983, 1984, vëll. 2, f. 7-34, Osmani 1987b dhe Shushka 1994.

4 kr. Qosja 1983.
__________________________________________________ _________________

fonetikisht i arsyeshëm dhe fetarisht asnjanës, alfabeti i Veqilharxhit nuk zuri rrënjë. Veqilharxhi shquhet si i pari njeri i letrave në shekullin e nëntëmbëdhjetë që ka shprehur idealet e lëvizjes kombëtare në rritje nëpërmjet qarkores së tij, hyrjes për abetaren dhe letrave të tij të tjera. Midis letërsisë shqiptare dhe synimeve të zgjimit kombëtar ishte krijuar një lidhje e brendshme. Ndihmesa e Veqilharxhit është tipike për drejtimin që do të merrte shtrati kryesor i letërsisë shqiptare në vitet e tjera të shekullit të nëntëmbëdhjetë. Larg nga belles lettres e stërholluar e estetëve në vendet më fatlume, shkrimi shqip në këtë periudhë zgjimi kombëtar do të bëhej mjet i një populli që luftonte për identitet dhe afirmim kombëtar, madje për shpëtimin e kulturës së tij.
Absence Of Evidence Does Not Correlate To Evidence Of Absence... © Deny Ignorance © Autochthonox

9.2 Letërsia katolike shkodrane e mesit të shekullit të nëntëmbëdhjetë



Edhe pse shprehja e idealeve të lëvizjes kombëtare do të përbënte élan vital të letrave shqipe në shekullin e nëntëmbëdhjetë, sidomos në shpërthimin e gonxheve të para të gazetarisë në gjuhën shqipe, krijimtaria e parë letrare e mirëfilltë në këtë periudhë lindi nën patronazhin e kishës katolike, po ashtu siç kishte ndodhur në shekujt e gjashtëmbëdhjetë e të shtatëmbëdhjetë (5).

Kisha katolike shqiptare me fuqinë që kishte në veri të vendit, kryesisht në Shkodër e në malësi, ishte tradicionalisht e orientuar nga Italia. Në mesin e shekullit të nëntëmbëdhjetë, edhe katolikët në këtë rajon ranë nën ndikimin e Austrisë në Kultusprotektorat-in (6) e saj (protektorati fetar), një e drejtë kjo që Vjena ia kishte rrëmbyer Portës gjatë një vargu traktatesh paqeje me sulltanët duke filluar që më 1616. Kultusprotektorat-i i rikonfirmuar pas luftës austro-turke të viteve 1683-1699, e autorizonte Austrinë të shërbente si mbrojtëse e popullsisë katolike në Ballkan, ku bënin pjesë edhe katolikët e Shqipërisë së veriut. Gjithmonë me qëllime politike pragmatiste në mendje më fort se me qëllime ungjillizuese altruiste, Austria tani filloi t'i shtojë veprimtaritë e veta në kuadrin e protektoratit si mjet për të ushtruar ndikim politik në Shqipërinë e veriut në mënyrë që të dobësonte fuqinë e Perandorisë Osmane nga brenda e të kundërshtonte çdo ambicje politike që mund të kishin sllavët ortodoksë të jugut. Me ndihmën e Austrisë, në Shqipërinë e veriut u ndërtuan e u meremetuan shkolla e kisha, kurse kisha katolike filloi të luajë një rol më aktiv në fushat e arsimit e të kulturës. Shkodra pa kaluar shumë kohë do të bëhej qendra letrare e kulturore jo vetëm për katolikët shqiptarë, që përbënin rreth një të dhjetën e popullsisë të Shqipërisë, por për të gjithë vendin.

Edhe pse urdhra të ndryshëm të kishës, sidomos Benediktinët dhe Dominikanët, kishin qenë aktivë në Shqipëri që në mesjetën e vonë, ndikimin vendimtar në kulturën shqiptare në shekullin e nëntëmbëdhjetë dhe në fillim të shekullit të njëzetë do ta kishin Françeskanët e më pas Jezuitët. Historia e urdhrit Françeskan (7), të themeluar nga Shën Françesku i Asizit (1181-1226) më 1209, e ka zanafillën në Shqipëri në vitin 1248, kur një grup murgjish u soll në këtë vend

__________________________________________________ _________________

5 Për letërsinë katolike shkodrane, kr. edhe Elsie 1991f.

6 kr. Ippen 1902, Benna 1954, Schwanda 1965, dhe Schanderl 1971.

7 Për françeskanët në Shqipëri, kr. Schizzo s.a., Fabianich 1930 dhe V. Malaj 1990, 1996.
__________________________________________________ _________________

nga misionari Xhovani da Piano Karpine (ital. Giovanni da Piano Carpine, 1182-1252). Një dokument i datës 1283 përmban një listë manastiresh në Shqipëri, kurse në shekullin e katërmbëdhjetë françeskanët, të njohur edhe si Urdhri i Fretërve Minorë (lat. Ordo Fratrum Minorum - O.F.M.), kishin themeluar protektoratin e tyre në Durrës, Custodia Durracensis. Në mesin e shekullit të nëntëmbëdhjetë ky urdhër u bë përherë e më aktiv në fushën e arsimit e të kulturës. Më 1855 ai themeloi një Shkollë Françeskane, të njohur më vonë me emrin Illyricum, shkolla e parë ku u dha gjuha shqipe. Më 1861 u themelua një Seminar Françeskan ku gjithashtu jepeshin mësime shqip. Më pas françeskanët ngritën një shtypshkronjë, ku shtypën një numër librash fetarë dhe laikë shqip, si dhe organe periodike me interes të madh letrar e kulturor si Hylli i Dritës, 1913-1944, dhe Zâni i Shna Ndout, 1913-1944.

Urdhri Jezuit, i themeluar nga Shën Injac Lojola (lat. Ignatius Loyola, 1491-1556) më 1534, erdhi në Shqipëri shumë më vonë (. Vetëm më 1841 arritën në Shqipëri nga Sicilia për të ngritur një mision tre misionarët e parë jezuitë italianë, ndër ta shkrimtarët Zef Gualiata dhe Vinçens Bazile. Ndonëse erdhi vonë, Shoqata e Jezusit (lat. Societas Jesu - S.J.) siç quhet ky urdhër, luajti një rol të çmueshëm në arsimin dhe kulturën e Shqipërisë veriore për rreth njëqind vjet. Edhe pse objektivat kryesorë të Jezuitëve ishin stërvitja e seminaristëve për t'u bërë klerikë dhe propagandimi i fesë, për çka ata ngritën shkolla, kisha dhe lokale publike, veprimtaritë e tyre dhe talentet e tyre intelektuale të fuqishme dhanë gjithashtu një ndihmesë të ndjeshme për ngritjen e nivelit arsimor e kulturor të atdheut të tyre të ri. Më 1859 jezuitët hapën Kolegjia Papnore Shqyptare në Shkodër, kurse më 1870 ngritën aty një shtypshkronjë, Shtypshkroja e Zojës s'Paperlyeme, e cila gjashtë vjet më pas do të nxirrte librin e saj të parë shqip, Dotrina e kerscten, Shkodër 1876, e Ëngjëll Radojës. Deri në vitin 1928, shtypi jezuit kishte botuar gjithsej 471 vepra në shqipe, italishte dhe latinishte. Sikundër françeskanët, edhe jezuitët nxorën organe periodike të shquara si Elçija i Zemers t'Jezu Krisctit, 1891-1944, që nga viti 1914 e këndej pati emrin Lajmtari i Zemers t'Jezu Krishtit, revistë e kulturës fetare; Përparimi, 1914-1916, revistë historike dhe shkencore që nuk doli gjatë, dhe Leka, 1929-1944, revistë e përmuajshme kulturore. Më 1877, ata themeluan Kolegjin e Shën Françesk Saverit, i njohur edhe si Kolegja Saveriane (9) në Shkodër, e cila u kthye në një qendër të madhe të arsimit të lartë për të gjithë në Shqipëri, duke e vënë theksin te arsimi në gjuhën shqipe përveç atij në italishte. Kjo shkollë nxori shumë figura kombëtare dhe shkrimtarë të mëdhenj shqiptarë të fillimit të shekullit të njëzetë. Ndër figurat që kanë studiuar në Kolegjin Saverian janë poeti Ndre Mjeda (1866-1937), shkrimtari dhe publicisti Faik Konica (1875-1942), udhëheqësi politik dhe shkrimtari Luigj Gurakuqi (1879-1925), poeti dhe folkloristi Vinçenc Prenushi (1885-1949), poeti, prozatori dhe studiuesi Ernest Koliqi (1903-1975), dramaturgu Kolë Jakova (l. 1916), revolucionari komunist dhe shkrimtari Qemal Stafa (1921-1942) dhe poeti e kritiku Mark Gurakuqi (1922-1970).

Ishin këta shqiptarë me shkollim katolik e deri diku edhe klerikët italianë të vendosur tani me banim në Shqipërinë veriore, që filluan në mesin e shekullit të nëntëmbëdhjetë të krijojnë bazat e një letërsie të re shqiptare. Kjo letërsi me frymëzim fetar përfshinte poezi, që në fillim ishin imitime, dhe përkthime nga poezia italiane e latine, kurse më vonë, ndonëse në masë më të vogël, prozë dhe dramë. Ajo madje u bë nxitje për një pjesë të mirë të letërsisë shqiptare të shekullit të njëzetë e deri në Luftën e Dytë Botërore. Poeti më i hershëm katolik i shekullit të nëntëmbëdhjetë ishte Pjetër Zarishi (10) (1806-

__________________________________________________ _________________

8 Për urdhërin Jezuit në Shqipëri, kr. Jesuits... 1988.

9 kr. Kolegja... 1928.

10 kr. F. Fishta 1940c, Ressuli 1941, f. 142-152, dhe Çobani 1988, f. 5-52.
__________________________________________________ _________________

1866) nga fshati Blinisht i krahinës së Zadrimës. Studioi për prift në Kolegjin e Propaganda Fides në Romë dhe u kthye në Shqipëri për të punuar si prift fshati. Më pas Zarishi u bë abat në krahinën me popullsi krejt katolike të Mirditës dhe vdiq në Kallmet të Zadrimës së tij. Ai është kryesisht, por jo tërësisht, autor vjershash fetare që i shkruante duke thurur bukur elemente të huaja (italisht, latinisht dhe turqisht) me elemente vendës të Shqipërisë së Veriut. Ai gjithashtu ishte i pari që përdori e pastaj përhapi një numër metrash poetikë, p.sh. njëmbëdhjetërrokëshin dhe vargun e Safos, ende të panjohura nga poezia shqiptare. Disa nga krijimet e tij poetike u botuan më vonë në revistën e Shkodrës Hylli i Dritës, por shumë të tjera mbetën të pabotuara.

Ëngjëll Radoja (11) (1820-1880) nga Shkodra, i njohur italisht si Dom Angelo Radoja, ishte një tjetër prift katolik që studioi në Kolegjin e Propaganda Fides në Romë. Si edhe shumë shkrimtarë të tjerë katolikë shkodranë ai u nxit për të shkruar jo vetëm nga edukimi fetar, por edhe nga ndjenja kombëtare. Flitet se Radojën e kanë helmuar pikërisht për angazhim e tij në çështjen kombëtare. Radoja është autor veprash fetare shqip dhe përkthimesh, nga të cilat sot kemi tre: Jesu Criscti n'semer t'mesctaarit, Romë 1862 (Jezu Krisht në zemër të meshtarit); Concilli i Dhèut Scciypniis baamun n'viet 1703 n'coh t'paps scciyptarit Clementit t'Gnimdhettit, Romë 1872 (Kuvendi shqiptar i mbajtur në vitin 1703 në kohën e Papës shqiptar Klementi XI), një përkthim i ri shqip i dokumenteve të të famshmit Kuvendi i Arbënit më 1703; dhe Dotrina e kerscten me msime e me spieghime, Shkodër 1876. Kjo e fundit thuhet se përbënte të vetmin katekizëm të hershëm origjinal në shqipe, për vetë faktin se Doktrinat Kristiane të mëparshme, si ato të Pjetër Budit (1618), Bernard de Kuintianos (1675) dhe Zef Gualiatës (1845), kishin qenë të gjitha përkthime të 'katekizmës së vogël' të Shën Robert Belarminit.

Një autor tjetër prozash të hershme fetare në gjuhën shqipe ishte Dario Buçareli (ital. Dario Bucciarelli, 1827-1878). Prift dhe misionar françeskan i lindur në Kastelpiano më 4 prill 1827, Buçareli u emërua nga Piu IX më 1860 ipeshkëv i Pultit, kurse katër vjet më pas u bë kryeipeshkëv në Shkup. Ai është autori i Udha e sceites cryc' e tiera pun' t'divocme, Romë 1862 (Udha e kryqit të shenjtë dhe të tjera punë të devotshme), një përmbledhje prej 276 faqesh rrëfimesh fetare të mbështetura në jetën e shenjtorëve. Ai shkroi edhe një gramatikë të shqipes në italishte, dorëshkrimi i së cilës ka qenë ruajtur deri vonë në Shkodër.

Ndër poetët e traditës shkodrane të shekullit të nëntëmbëdhjetë, por me nivel më të lartë artistik se të tjerët, është Leonardo De Martino (12) (1830-1923) nga fshati Greçi i Kampanjës në krahinën e Avelinos. Ai u dërgua si prift françeskan në Shkodër me punë misionare më 1865. Atje, duke pasë siguruar mbështetjen e ministrit italian të arsimit, Françesk Krispi, i cili ishte arbëresh, De Martino mori pjesë aktive në hapjen e së parës shkollë italiane në Shqipëri. Në pjesën më të madhe të kohës së shërbimit në Shqipërinë veriore ai punoi në dioqezën e Zadrimës dhe Lezhës. Për një farë kohe shërbeu si sekretar i Prenk pashës, princ i Mirditës, dhe ishte kujdestar i të birit Prenk Bibë Doda (1858-1920). Ai ishte gjithashtu mësues i Gjergj Fishtës (1871-1940) në rini, i cili do ta ngrinte traditën e poezisë së Shqipërisë veriore në maja më të larta. De Martino u largua nga Shqipëria në fund të shekullit, ose për të dalë në pension ose nën ndikimin e vazhdueshëm të qeverisë austro-hungareze, e cila po vendoste juridiksionin e saj të Kultusprotektorat-it, dhe vdiq në moshën nëntëdhjetetre vjeç në kuvendin e Sarnos në Itali më 12 korrik 1923.

Leonardo De Martino ishte poet i lindur, talenti poetik i të cilit habiti shumë nga bashkëkohësit, sidomos ngaqë nuk shkruante në gjuhën amëtare, por në dialektin gegë të Shqipërisë së veriut, që e pati mësuar gjatë dyzet vjetëve si misionar atje. Ai është autor përkthimesh në shqipe nga literatura fetare italiane dhe autor poezish me frymëzim kryesisht
__________________________________________________ _________________

11 kr. Ressuli 1941, f. 152-157.

12 kr. F. Fishta 1940a.

__________________________________________________ _________________

fetar si në shqipe edhe në italishte. Ndër përkthimet e tij, të cilat renditen ndër më të mirat e kohës, janë Vaji i hapses, variant ky shqip i Il lamento della prigionera të poetit dhe romancierit milanez Tomaso Grosi (Tommasso Grossi, 1790-1853), të cilën ia kushtoi Dora d'Istrias më 1868, dhe Munnimi i Jezu Krishtit, 1875, përkthim i veprës Passione di Gesù Cristo të Pietro Metastasios (1698-1782). Poezia e tij, në gjurmët e traditës së letërsisë katolike të shekullit të nëntëmbëdhjetë të themeluar nga abati i Zadrimës Pjetër Zarishi (1806-1866), qarkulloi për vite me radhë fletë-fletë derisa miku i tij, famullitari Ndue Bytyçi ose Bityçi (1847-1917) nga Kosova, e bindi De Martinon ta botonte të përmbledhur në një libër.

Ky vëllim, me titullin L'Arpa di un italo-albanese, Venedik 1881 (Harpa e një arbëreshi), është një përmbledhje e vëllimshme 442 faqesh e poezisë më të pjekur e më të përpunuar të De Martinos në italishte e në shqipe. Rëndësia e tij si poet nuk qëndron aq në ndonjë frymëzim apo fantazi poetike të pazakontë, por në finesën e metrikës së tij. Leonardo De Martino solli për herë të parë në shqipe metra të rinj si jambin dhe popullarizoi vargun e Safos. Ai qe edhe autor i disa veprave të tjera fetare, ndër të cilat një pjesë teatrore e shkurtër fetare me titull Nata Këshnellavet, Shkodër 1880, e para në llojin e vet në shqipe, dhe Arbenorve t'kersctén t'Grisciun Festuér, Shkodër 1896 (Thirrje festive kristianëve shqiptarë).

Ndue Bytyçi (13) (1847-1917), emri i të cilit gjendet i shkruar në mënyra të ndryshme si Bityçi, Bytyqi ose Bityqi, i njohur si 'Bilbili i Kosovës', ishte poet dhe prift katolik i lindur afër Shkupit më 8 mars 1847. Ai mori shkollim katolik në kolegjin jezuit Kolegjia Papnore Shqyptare në Shkodër, ku hyri në moshën dymbëdhjetë vjeç si një nga nxënësit e parë të tij. Pasi kreu studimet, u kthye në Kosovë e Maqedoni për të punuar si mësues e si meshtar. Bytyçi është autor poezish fetare e i disa vjershave laike, në pjesën më të madhe të pabotuara, si dhe i një numri përkthimesh nga letërsia fetare italiane. Në Pejë më 1874 ai i kushtoi një sonet prekës mikut të tij Leonardo De Martino. Për Bytyçin është interesante se, përveç një vjershe atdhetare me titull Mymleqeti (Atdheu), të botuar më 1887, ai dhe lirika e tij nuk u përfshinë në vrullin në rritje të romantizmit kombëtar të poezisë shqiptare të kohës. Poezia e tij është e pasur në aspektin e mjeshtërisë e saktësisë metrike, ndonëse, ashtu si shumë shkrimtarë të tjerë katolikë shkodranë të kësaj periudhe, ajo është plot turqizma, çka e bën të vështirë për t'u kuptuar nga lexuesi i sotëm. Bien në sy sidomos përkthimet e tij të Psallmeve të Davidit.

Shkrimtar katolik shkodran me rëndësi si për prozën ashtu edhe për dramën shqipe ishte Pashko Babi (14) (1843-1905). Ka lindur më 6 janar 1843 në Shkodër dhe po atje i kreu studimet, si Ndue Bytyçi, në Kolegjia Papnore Shqyptare, në moshën tetëmbëdhjetë vjeç. Më pas shërbeu si famullitar në fshatra të ndryshme të Shqipërisë së veriut, sidomos në Sheldi dhe si mjek popullor. Ata të famullisë së tij e të tjerë më pas, kur e përmendnin, e quanin Dom Pashko Sheqeri, jo siç është menduar nganjëherë se ishte mjaft i butë e i ëmbël, por më fort ngaqë i ati kishte qenë tregtar sheqeri. Pashko Babi vdiq më 13 prill 1905. Është autor i një teksti për shkollat fetare me titull Vakinat e t'ligs hèrscme e t'ligs ree, Shkodër 1882 (Ngjarje nga Dhiata e Vjetër dhe Dhiata e Re), i pari tekst shkollor i botuar në Shqipëri. Stili i tij narrativ dhe gjuha e gjallë shprehëse kanë ngjyrim të fuqishëm popullor, ndonëse shqipja e tij përsëri është e përzier me turqizma. Pashko Babi shkroi edhe një ndër të parat pjesë teatrore shqiptare, I biri i çifutit, e cila u luajt në Kolegjin Saverian në shkurt 1882.

Preng Doçi (15) (1846-1917), i njohur edhe me emrin Primus Docci, ka qenë figurë politike, fetare dhe poet, i lindur në Bulgër afër Lezhës më 25 shkurt 1846. Studimet i kreu në

__________________________________________________ _________________

13 kr. Ressuli 1941, f. 175-180, Fullani 1962, dhe Qosja, 1986, vëll. 3, f. 293-306.

14 kr. Ressuli 1941, f. 184-198, dhe K. Kamsi 1957.

15 kr. Bartl 1981b, 1983, Mobarak 1986-1987, dhe Pal Doçi 1991.
__________________________________________________ _________________

Kolegjia Papnore Shqyptare në Shkodër dhe në Propaganda Fide në Romë. Më 1871 u kthye në krahinën katolike të Mirditës dhe shërbeu si prift famullie në Korthpulë, në Orosh e më pas në Kalivare afër Spaçit. Ishte ndër udhëheqësit e kryengritjes së Mirditës kundër sundimit turk më 1876-1877. Gjatë përgatitjeve për këtë kryengritje Doçi bëri një udhëtim në Cetinjë, kryeqytet i Malit të Zi, për të kërkuar ndihmë financiare e ushtarake. Ndonëse fiset shqiptare të Veriut i shihnin të gjithë me dyshim planet malazeze kundër atdheut të tyre, ata bënë ujdi kësaj radhe për "të shtrënguar duart me vëllezërit sllavë të jugut e për t'i bërë ballë sundimit që po hiqnin së bashku". Edhe pse Doçi ia doli mbanë të kthehej nga Cetinja me një premtim për ndihmë nga Mali i Zi dhe, çka ishte po aq e rëndësishme, me një premtim për mosndërhyrje, kryengritja nuk pati sukses dhe u shtyp nga trupat turke në mars 1877. Preng Doçi u kap, u internua në Stamboll, por më pas u lirua e u dëbua për në Romë. Nga Vatikani, kardinal Simeoni i Propaganda Fides e dërgoi në bregun perëndimor të Njufaundlendit, ku edhe punoi si misionar deri në vitin 1881. Doçit i takon merita, me sa dimë, të jetë i pari shqiptar i vendosur me banim në Amerikën e Veriut. Por klima e vështirë e bregdetit të thyer perëndimor të Njufaundlendit nuk i eci Preng Doçit, dhe dëshirën e kishte të kthehej në vendlindjen e tij pranë brigjeve të Mesdheut. Si një kompromis të parë Vatikani e transferoi në Sejnt Xhon të Nju Brunsuikut, ku edhe punoi nga tetori 1881 deri në mars 1883. Pas kthimit në Romë, u dërgua me një tjetër detyrë misionare, kësaj radhe në Indi si sekretar i Delegatit Apostolik të Indisë, kardinalit Aliardi (ital. Agliardi). Më 1888, pas vitesh të tëra lutjesh e kërkesash e me ndërhyrjen e patrikut të Konstantinopojës, Preng Doçi më në fund arriti të marrë lejen nga autoritetet osmane për t'u kthyer në Shqipëri. Në janar të vitit tjetër u shugurua në krye të abacisë (lat. Abbas Nullius) së Shën Aleksandrit në Orosh të Mirditës, post ky që i dha mundësinë të ushtronte ndikim të konsiderueshëm politik e fetar në krahinë për shumë e shumë vite më pas. Më 1897 vajti në Vjenë për të propozuar krijimin e një principate katolike autonome në Shqipërinë e veriut nën udhëheqjen e Mirditës. Dy vjet më pas, më 1899, themeloi shoqërinë Shoqnia e bashkimit të gjuhës shqipe, të njohur më fort si shoqëria letrare Bashkimi, së bashku me Ndoc Nikajn (1864-1951) e Gjergj Fishtën, dhe krijuan të ashtuquajturin alfabet i Bashkimit. Vdiq më 22 shkurt 1917. Veprimtaria letrare e Preng Doçit zë fill më 1870 kur dha për botim një vjershë në A Dora d'Istria gli Albanesi, Livorno 1870 (Dora d'Istrias shqiptarët). Kjo përmbledhje e vogël me poezi shqiptare, e botuar nga Dhimitër Kamarda (1821-1882), iu përkushtua Dora d'Istrias (1828-1888), pseudonim i shkrimtares rumune me prejardhje shqiptare Helena Gjika, veprimtaria e së cilës për çështjen shqiptare luajti rol në lëvizjen kombëtare. Doçi është autor edhe i disa prozave të pabotuara si dhe i vjershave të tjera atdhetare, prej të cilave më të mirënjohura janë Shqypnia nën zgjedhë turke dhe Shqypnia në robni.

Infrastruktura e ngritur nga kisha katolike në Shqipërinë e veriut në mesin e shekullit të nëntëmbëdhjetë, sidomos me institucione shkollore si Kolegjia Papnore Shqyptare dhe Kolegjia Saveriane në Shkodër, me kalimin e kohës i dha frytet e veta. Ata sollën jo vetëm përfitimet ende jobindëse të katolicizmit të shekullit të nëntëmbëdhjetë në njërën nga trevat më të prapambetura të Evropës, por edhe bazat e një mendësie dhe arsimi perëndimor në një pakicë vërtet të vogël, por me ndikim në rritje. Elementi i huaj mbizotërues në kishë, d.m.th. misionarët qëllimmirë por të huaj italianë dhe zyrtarët kishtarë makiavelistë austriakë, dalëngadalë i hapi e i lëshoi udhë klerit vendës e kombëtar shqiptar, i cili qe i interesuar të përdorte gjuhën e vet për të shfrytëzuar mundësitë e reja të shprehjes letrare, që i ofronte kjo kulturë fetare fillimisht e huaj. Për më tepër, shkrimtarët e traditës katolike shkodrane qenë në përgjithësi pakëz më të gatshëm për t'ia kushtuar energjitë e tyre belles lettres në gjuhën shqipe sesa përfaqësuesit e letërsisë së Rilindjes, të zgjimit kombëtar, që i përqendruan përpjekjet dhe talentin e tyre në fillim më fort në shkrime me karakter politik e në gazetari. Është pikërisht letërsia katolike shkodrane, mjaft e shpërfillur nga kritikët marksistë të Shqipërisë së shekullit të njëzetë, ajo që ndihmoi për shndërrimin e shqipes nga një gjuhë të aftë për t'u shkruar në një mjet letrar të aftë për shprehësi artistike e për larmi stilistike. Pas këtyre që thamë, është e nevojshme të nënvizohet se, edhe pse jo aq e mbyllur dhe e veçuar nga shtrati kryesor sa letërsia myslimane dhe bektashiane e periudhës, rryma katolike në letërsinë shqiptare të fundit të shekullit të nëntëmbëdhjetë, me theksin e vet fetar e me kufizimet tematike, mbeti një letërsi dytësore në krahasim me letërsinë rilindëse të romantizmit kombëtar në rritje. Shqipëria në fund të fundit nuk ishte një vend kryesisht katolik dhe, me gjithë shtytjen e fortë të dhënë nga kultura katolike shkodrane, ajo nuk mund të bëhej e tillë.

Lufta për autonomi politike në kuadrin e Perandorisë Osmane që po lëngonte, dhe vullneti për identitet e mbijetesë të kulturës së një populli të prapambetur e fetarisht të ndarë u kristalizua në gjysmën e dytë të shekullit të nëntëmbëdhjetë në lëvizjen e zgjimit kombëtar, që mori emrin Rilindje. Periudha e Rilindjes (16), që kap kryesisht vitet nga Lidhja e Prizrenit më 1878 e deri në shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë më 1912, zgjoi shqiptarët dhe i bashkoi në një tërësi gjuhësore, në një kulturë e në një komb. Midis qëllimeve të lëvizjes kombëtare në këtë periudhë dhe forcës krijuese të letërsisë shqiptare pati një lidhje të brendshme organike. Kështu, romantizmi kombëtar u bë rryma mbizotërues e letërsisë së Rilindjes (17). Fryma kombëtare në shkrime, d.m.th. letërsia në shërbim të identitetit kombëtar, do të mbulohej më vonë me një veshje tjetër, atë të realizmit socialist, ku mbeti në shkallën e një ideologjie shtetërore.

9.3 Vëllezërit Frashëri dhe letërsia e romantizmit kombëtar të Rilindjes





Në një park mbi Tiranë ka një përmendore kushtuar tre vëllezërve Frashëri, të cilët me veprën e tyre i dhanë frymëzim e forcë lëvizjes së Rilindjes Kombëtare në fundin e shekullit të nëntëmbëdhjetë. Sado të larmishme nga njëra-tjetra qenë ndihmesat e tyre, Abdyl Frashëri qe politikan, Naim Frashëri poet, kurse Sami Frashëri ideolog dhe dijetar, të tre këta vëllezër nga fshati Frashër në Shqipërinë e jugut patën një gjë të përbashkët: aspiratën e thellë e dëshirën e zjarrtë për vetëvendosje të popullit të tyre që vuante nën zgjedhën turke.
Pas vdekjes së prindërve, Halid Beut (1797-1859) dhe Emine Imrahorit (1814-1861), familja aristokrate Frashëri u shpërngul më 1865 nga fshati malor i Frashërit (sot në rrethin e Përmetit) e u vendos në Janinë ku djemtë më të vegjël ndiqnin shkollën e mesme Zosimea në gjuhën greke.

Abdyl Frashëri (18) (1839-1892), më i madhi i tetë fëmijëve, punonte si tregtar para se të bëhej nëpunës i Perandorisë Osmane. Atij i ra tani barra për të mbajtur familjen. Më 1877 u emërua përgjegjës i doganës në Janinë dhe po atë vit u zgjodh anëtar i Parlamentit Turk. Në dhjetor 1877, së bashku me intelektualë të tjerë shqiptarë, ndër ta edhe vëllai më i vogël Samiu, ai themeloi Komitetin qendror për mbrojtjen e të drejtave të kombësisë shqiptare në Konstantinopojë (Stamboll) me synimin që shqiptarët të fitonin një farë autonomie përbrenda Perandorisë Osmane. Pas fitores së rusëve dhe serbëve mbi Perandorinë Osmane më 31 janar

__________________________________________________ _________________

16 Për periudhën e historisë shqiptare të Rilindjes ekziston një korpus i madh shkrimesh, si nga autorë shqiptarë ashtu edhe të huaj. kr. për shembull, K. Frashëri 1962, Skendi 1953a, 1953b, 1954, 1967, Bartl 1968, Faensen 1980, dhe G. Shpuza 1988.

17 Për letërsinë e Rilindjes në përgjithësi kr. Fullani (red.) 1973, Faensen 1980, Bihiku (red.) 1981, Qosja 1984, 1986, Xholi 1987, dhe Stavileci 1990.

18 kr. Bartl 1968, Faensen 1980, f. 99-101, K. Frashëri 1984, 1990.
__________________________________________________ _________________

1878 dhe Traktatit të Shën Stefanit më 3 mars 1878, që vendosi aneksimin e një pjese të madhe të territorit me popullsi shqipfolëse nga shteti i posaformuar autonom bullgar dhe nga mbretëritë tani të pavarura të Malit të Zi dhe Serbisë, Abdyli i vuri edhe më shumë talentin dhe energjitë e veta në shërbim të çështjes së ngutshme shqiptare. Pikërisht në artikujt e tij në gazeta turke e greke gjetën shprehje për herë të parë shqetësimet dhe droja e popullsisë shqiptare të Ballkanit për pasojat e këtij traktati. Kongresi i Berlinit, që u mblodh më pas më 13 qershor 1878, kishte konfirmuar pavarësinë e Rumanisë, Serbisë, Malit të Zi si dhe një qeverisje autonome në Bullgari, ndërsa interesat e shqiptarëve nuk qenë përfillur fare. Meqë shumica e shqiptarëve asokohe ishin myslimanë, pra edhe pjesë përbërëse e Perandorisë Osmane, të cilën ata gjithmonë kishin qenë të detyruar ta mbështetnin me qëllim që të mbroheshin vetë nga aspiratat ekspansioniste të fqinjëve të tyre të krishterë, ata nuk kishin shumë shpresa për të gjetur mirëkuptim në Evropë, kurse në këtë kongres nuk patën as edhe një fuqi të madhe që të mbronte interesat e tyre. As edhe qenia e tyre si popull nuk u njoh. Të ndodhur para mundësisë së copëtimit të vendit, shqiptarët myslimanë, ortodoksë e katolikë bashkë ndien nevojën për të vepruar në kuadrin e një lëvizjeje kombëtare.
Më 10 qershor 1878 delegatë nga e gjithë Shqipëria u mblodhën në Prizren për të hartuar një platformë politike të përbashkët në Lidhjen e Prizrenit (19), pa dyshim në fillim me përkrahjen e heshtur të qeverisë osmane. Fjalën e hapjes e mbajti Abdyl Frashëri, i cili përfaqësonte Komitetin qendror nga Stambolli. Kararnameja, vendimet e Lidhjes së Prizrenit, u miratuan e u nënshkruan nga dyzet e shtatë bejlerë shqiptarë më 18 qershor 1878. Ndër to ishin:


1. mospranimi për t'i dorëzuar territore Serbisë, Malit të Zi dhe Greqisë;
2. kërkesa për të kthyer të gjitha tokat me popullsi shqipfolëse të aneksuara nga Serbia dhe Mali i Zi;
3. autonomia brenda Perandorisë; dhe
4. ndërprerja e thirrjes nën armë dhe e taksave nga qeveria qendrore në Stamboll.


Pas kësaj mbledhjeje historike, që shërbeu për t'i dhënë hov lëvizjes kombëtare, Abdyl Frashëri u kthye në Shqipërinë e jugut, ku organizoi një Komitet të Lidhjes dhe filloi të mbledhë trupa për të kundërshtuar aneksimin e jugut të vendit nga Greqia. Një mbledhje e rëndësishme e çifligarëve myslimanë dhe të krështerë në teqenë e bektashinjve në fshatin e tij të lindjes Frashër miratoi një program për autonomi, i cili u pranua nga Lidhja në Prizren më 27 nëntor 1878. Programi i kësaj mbledhjeje u botua më vonë nga Sami Frashëri në Stamboll në të përditshmen Tercümân-i-Ôark. Më 1879, Abdyl Frashëri bëri një udhëtim nëpër Evropë dhe vizitoi Berlinin, Parisin, Vjenën dhe Romën bashkë me Mehmed Ali Vrionin për të kërkuar përkrahje për çështjen shqiptare e për t'u dorëzuar Fuqive të Mëdha një memorandum me kërkesat e shqiptarëve. Në tetor 1879 ai bashkëthemeloi në Stamboll Shoqërinë e të shtypuri shkronja shqip. Në mesin e vitit 1880, delegatët e lëvizjes kombëtare në Gjirokastër miratuan me ndihmën e tij një program për autonominë e Shqipërisë. Edhe pse në këtë kohë ecejaket e tij qenë nën vëzhgimin e rreptë të autoriteteve të Stambollit, ai ia doli mbanë të shkojë në Prizren në dhjetor 1880 e një muaj më pas të ndikojë në formimin e një Kuverne të Përdorme (qeveri të përkohshme), e cila e shtriu autoritetin e saj anembanë Kosovës e deri në Shkup. Në Dibër Abdyl Frashëri rrëzoi mytesarifin turk dhe e vuri qytetin nën administrimin e Lidhjes, por në fund të prillit 1881 Porta e Lartë nuk duroi më dhe dërgoi trupa për të shtypur kryengritjen. Pas qëndresës në Gjakovë dhe pas shtypjes së Lidhjes Abdyl Frashëri u shtrëngua të marrë arratinë nga ana perëndimore për të dalë në Adriatik, nga ku shpresonte të ikte në Itali. Duke kaluar

__________________________________________________ _________________

19 kr. Dako 1922, Mehdi Frashëri 1927, Belegu 1939, dhe K. Frashëri 1979.
__________________________________________________ _________________

lumin Shkumbin pranë Elbasanit, ai u kap nga forcat turke dhe u dënua me burgim të përjetshëm. Pas katër vitesh në një burg turk, Abdyl Frashëri u fal me ndërmjetësinë e Gazi Osman pashës në fund të vitit 1885. Vdiq në Stamboll më 23 tetor 1892, jo si figurë me rëndësi të drejtpërdrejtë për letërsinë shqiptare, por si njeri që, me veprimtarinë e vet politike, u bë pishtar që u ndriti rrugën dy vëllezërve më të rinj, të cilët do ta shpinin përpara letërsinë dhe kulturën shqiptare si askush më parë.

Naim Frashëri (20) (1846-1900) konsiderohet sot si poeti kombëtar i Shqipërisë. Fëmijërinë e kaloi në fshatin Frashër, ku pa dyshim nisi të mësojë turqishten, persishten e arabishten dhe ku, në teqen e bektashinjve, u gatua me traditat shpirtërore të Orientit. Në Janinë Naim Frashëri ndoqi gjimnazin Zosimea, ku dhe mori bazat e shkollimit klasik sipas sistemeve perëndimore. Këtu ai do të studionte greqishten e vjetër e të re, frëngjishten, italishten dhe, përveç këtyre, do të mësonte privatisht gjuhët orientale. Me kalimin e viteve e ndjeu veten më të afruar e të lidhur me fenë e tij panteistike bektashiane, me poetët klasikë persianë e me epokën e Iluminizmit frëng. Shkollimi në Janinë e bëri atë shembull të shkëlqyer të një intelektuali osman të fundshekullit të nëntëmbëdhjetë të familjarizuar njësoj me të dyja kulturat, me atë perëndimore e me atë orientale. Pasi kreu të mesmen më 1870, jetoi për ca kohë në Stamboll, ku botoi një Kavâid-i fârisiyye dar tarz-i nevîn, Stamboll 1871 [1288 A.H.] (Gramatikë e persishtes me një metodë të re). Për arsye shëndetësore u kthye në Shqipëri, me shpresë se klima malore do ta shpëtonte nga tuberkulozi, nga i cili qe sëmur në fëmijëri. Punoi si nëpunës, në fillim në Berat, kurse nga 1874 deri më 1877 si nëpunës dogane në Sarandë, përballë Korfuzit. Dihet edhe se ka kaluar një farë kohe në qendrën kurative austriake të Badenit për t'u shëruar nga reumatizmi, dhe, gjatë një vizite në Vjenë, pati rastin të shohë me sytë e vet e të adhurojë shpatën dhe përkrenaren e heroit shqiptar Skënderbeut (1405-1468), simbole këto të qëndresës kombëtare. Më 1881 ose 1882 u kthye në Stamboll dhe, pas arrestimit
të vëllait Abdyl në Janinë në fund të prillit 1881, nisi të luajë një rol të rëndësishëm në veprimtarinë kombëtare të shqiptarëve të atjeshëm. Mori pjesë në punën e Komitetit qendror për mbrojtjen e të drejtave të kombësisë shqiptare dhe të Shoqërisë së të shtypuri shkronja shqip, që ishte themeluar më 1879. Edhe pse deri në këtë kohë Naim Frashëri nuk kishte botuar gjë me rëndësi në gjuhën shqipe, ai dhe i vëllai më i vogël Samiu do të bëheshin shumë shpejt qendra e lëvizjes kombëtare shqiptare në brigjet e Bosforit.

Naim Frashëri është autori i gjithsej njëzet e dy veprave: katër në turqishte, një në persishte, dy në greqishte dhe pesëmbëdhjetë në shqipe. Duke qenë se ishte në një post delikat si drejtor i këshillit të censurës në Ministrinë e Arsimit të Turqisë, me mundësi në disa raste për t'i bërë bisht ndalimit të librave dhe botimeve në shqipe nga ana e Portës së Lartë, Naimi e pa të arsyeshme të mos përdorte emrin e mbiemrin në shumë nga botimet e veta, por të shënonte vetëm 'nga N.H.', 'nga N.H.F.', ose 'nga N.F.'. Ndër botimet në gjuhë të huaj, të cilat mbizotëruan në periudhën e parë të krijimtarisë e që mbetën pjesë përbërëse e veprës së tij gjatë gjithë jetës, janë: Ihtiraat ve keÕfiyat, Konstantinopojë 1881/82 [1298 A. H.] (Shpikje dhe zbulime), një traktat shkollor në turqishte; Fusûli erbe'a, Konstantinopojë 1883 (Katër stinët), një përmbledhje prozash e vargjesh në turqishte sipas një vepre të letërsisë frënge; Tahayyulat, Konstantinopojë 1884 (Ëndërrimet), një përmbledhje 200-faqesh me poezi persiane; Ilyada, Konstantinopojë 1886, përkthim turqishte i librit të parë të Iliadës së Homerit; Ho alêthês pothos tôn skypetarôn, Bukuresht 1886 (Dëshira e vërtetë e shqiptarëve), një poemë greqishte, ku u parashtronte qëllimet e lëvizjes kombëtare grekëve e sidomos shqiptarëve të jugut, shumë nga të cilët, për arsye shkollimi, mund të lexonin vetëm në greqishte; dhe Ho erôs, Konstantinopojë 1895 (Dashuria), një poemë lirike me tetë

__________________________________________________ _________________

20 kr. Kokojka 1901, Naim Frashërit 1925, Xholi 1962, Faensen 1980, f. 101-105, Shuteriqi 1982, Qosja 1986, Xh. Murati 1993, dhe Qazimi 1996.
__________________________________________________ _________________


këngë, edhe kjo në greqishte, ku ai shprehte afërinë e tij me kulturën greke.
Me sa duket, krijimtaria letrare e Naim Frashërit në gjuhën shqipe ka filluar rreth vitit 1880, kur vjersha e tij atdhetare Shqipëria qarkulloi në dorëshkrim ndër nacionalistët shqiptarë jashtë vendit, sidomos në Rumani. Kjo vepër në 106 vargje me tetërrokësh mjaft të parregullt, rima të shpejta dhe, krahasuar me veprat e mëvonëshme, e cekët nga përmbajtja, u botua shumë vonë në vitet e fundit të jetës së poetit (1897). Naimi këtu trajtoi shumë nga temat e tij të pëlqyera, ato që do të rishfaqeshin të trajtuara me një nivel më të lartë artistik në krijimet e mëvonëshme: prejardhja e lashtë pellazgjike e shqiptarëve, heronjtë kombëtarë të së kaluarës, nevoja për shkolla në gjuhën shqipe për të kapërcyer prapambetjen, etj.

Meqë Porta e Lartë nuk lejonte botimin e librave në gjuhën shqipe në Konstantinopojë, veprat më të mirënjohura të Naim Frashërit nuk u botuan në qendrën e Perandorisë Osmane, por në Bukuresht, ku kishte një ngulim të rëndësishëm e të zhvilluar shqiptarësh e ku ishte ngritur një shtypshkronjë shqiptare nga Shoqëri e të shtypuri shkronja shqip (21) më 1886. Po këtu ai botoi një varg doracakësh në gjuhën shqipe për shkollat fillore, si p.sh. tekstin në dy pjesë E këndimit çunavet këndonjëtoreja, Bukuresht 1886; Vjersha për mësonjëtoret të para, Bukuresht 1886; Istori e përgjithëshme për mësonjëtoret të para, Bukuresht 1886; dhe Dituritë për mësonjëtoret të para, Bukuresht 1888. Ai ushtroi gjithashtu gjithë ndikimin e vet për marrjen e autorizimit që lejonte hapjen e së parës shkollë fillore në gjuhën shqipe në Korçë më 1887.

Edhe përmbledhjet poetike më të njohura të tij janë botuar në Bukuresht. Bagëti e bujqësija, Bukuresht 1886, është një poemë baritore me 450 vargje, që të kujton Virgjilin (70-19 para erës sonë) me plot shembëlltyra e tablo të atdheut të tij malor. Ajo u bë jashtëzakonisht popullore ndër bashkatdhetarët e Naimit dhe u fut në Shqipëri fshehtas me karvanet e udhëtarëve. Në të poeti shpreh pakënaqësinë për jetën në qytet, pa dyshim nga përvoja e vet në brigjet zhurmëmëdha të Bosforit, si dhe idealizon fshatin e largët shqiptar për të cilin e ka zhuritur malli. Poema është një himn për natyrën në traditat e romantizmit evropian, por njëkohësisht me thelb realist e tokësor e ku, ashtu si Hesiodi (shek. i 8-të para erës sonë) në veprën 'Punë dhe Ditë', Virgjili në 'Gjeorgjiket' apo poeti i madh lituanez i shekullit të tetëmbëdhjetë Kristijonas Donelaitis (1714-1780) në veprën e tij disi më pak idilike 'Stinët', Naim Frashëri u këndon tufave të dhenve e kopeve të bagëtisë, si dhe gëzimit dhe djersës së jetës fshatare.

Krenaria e një populli që lufton për liri dhe dashuria për Shqipërinë, që e përshkojnë këtë poezi, shprehen përmbledhtazi në hyrje të poemës, vargjet e së cilës çdo fëmijë shkolle në Shqipëri i di ose duhet t'i dijë përmendsh:

"O malet' e Shqipërisë e ju o lisat' e gjatë!
Fushat e gjera me lule, q'u kam ndër mënt dit' e natë!
Ju bregore bukuroshe e ju lumënjt' e kulluar!
Çuka, kodra, brinja, gërxhe dhe pylle të gjelbëruar!
Do të këndonj bagëtinë, që mbani ju e ushqeni,
O vëndethit' e bekuar! ju mëndjenë ma dëfreni.

Ti Shqipëri më ep nderrë, më ep emërin shqipëtar
Zëmërnë ti ma gatove plot me dëshirë dhe me zjar.

Shqipëri! o mëma ime! ndonëse jam i mërguar,
Dashurinë tënde kurrë zëmëra s'e ka harruar."

__________________________________________________ _________________


21 kr. Myzyri 1979.

__________________________________________________ _________________

Në përmbledhjen Luletë e verësë, Bukuresht 1890, ai u këndon bukurive të fshatit shqiptar në njëzet e tri vjersha me kumbim të plotë. Këtu filozofia panteiste e edukatës së tij bektashiane dhe ndikimi i fuqishëm i klasikëve persianë harmonizohen bukur me idealizmin atdhetar - një krijimtari letrare kjo në shërbim të qëllimeve të identitetit kombëtar. Ndër vjersha të tilla janë: Jeta, Koh' e shkuarë, Fyelli, Zëmëra, Të vdekuritë, Bilbili, Gjuha jonë, dhe Perëndija. Tipike për prirjen e re filozofike të letërsisë shqiptare që solli Naim Frashëri është vjersha e tij Shpreh:

"Kam shumë shpresë
Te Perëndija. Që të mos jesë
Kshu Shqipëria,
Po të ndritohet
Të lulëzohet.


Pa vjen një ditë Që të na sjellë
Të madhe dritë P'ajo të pjellë:
Qytetërinë, Fatbardhësinë.

Vëllazërija Edhe bashkimi
E njerëzija Është shpëtimi,
Lum kush t'arrijnë!
Pa do të vijnë.

Që Shqipërija Do të ndritohet
Dhe ligësija
Do të mërgohet.
Jak' e vërtetë! Pse rri e qetë?

Për Shqipërinë Ditët e mira
Paskëtaj vinë Shkoj errësira,
Lum kush të rronjë,
T'a shohë zonjë!

Se Shqipëtari E gjuh' e tija
Venë së mbari
Dhe Shqipërija,
Lum kush t'a shohë
Për pakë kohë.

Pa dituritë
Dhe mbrothësija
E mirësitë
Dhe njerëzija
Do të burojnë
Nukë mënojnë."


Përmbledhja poetike Parajsa dhe fjala fluturake, Bukuresht 1894, e botuar së bashku me shkrimet moralizuese Mësime, Bukuresht 1894, dëshmuan lidhjen e thellë shpirtërore me heronjtë e së kaluarës dhe me traditat shpirtërore të Orientit, sidomos të mistikëve persianë.

Dy vjet më pas doli Iliadë e Omirit, Bukuresht 1896, përkthim shqip i librit të parë të Iliadës, të cilin Naimi e kishte pasë botuar të përkthyer turqisht dhjetë vjet më parë. Istori' e Skenderbeut, Bukuresht 1898, është një poemë epike historike prej 11,500 vargjesh që Naimi duhet ta ketë shkruar rreth vitit 1895, në periudhën e fundit krijuese, e që e shihte si kryeveprën e vet. Figura e heroit kombëtar shqiptar Skënderbeut (1405-1468), simboli dhe thelbi i qëndresës kundër sundimit të huaj, kishte një forcë tërheqëse të veçantë për intelektualët e periudhës së Rilindjes e për njerëzit e thjeshtë. Naim Frashëri nuk mund të gjente temë më të mirë për një poemë epike kombëtare se jeta e princit të merituar, që sprapsi trembëdhjetë fushata ushtarake osmane njëra pas tjetrës në shekullin e pesëmbëdhjetë e që mbrojti pavarësinë e vendit të vet derisa vdiq. Kjo biografi në rend kronologjik me njëzet e dy këngë e varg tetërrokësh, mbizotëruese në letërsinë gojore, u bë libri më i lexuar i letërsisë shqipe asokohe. Ajo përbënte dhe testamentin politik të poetit. Edhe pse është një vepër themelore e romantizmit kombëtar shqiptar të periudhës, Istori' e Skenderbeut nuk i qëndroi provës së kohës si poemë epike kombëtare. Ajo vuan nga po ato dobësi artistike që hasen në veprat e tjera të Naimit dhe në shumë vepra të letërsisë shqiptare të shekullit të njëzetë deri në ditët tona: retorika didaktike e moralizuese si dhe një ndarje e prerë bardhë e zi e protagonistëve në burra absolutisht të mirë e burra absolutisht të këqinj, të gjithë të mbledhur në një re gri sentimentalizmi që të këput shpirtin.

Një vepër tjetër me përmasa të tilla, e botuar në një vit me Istorinë e Skenderbeut është Qerbelaja, Bukuresht 1898, një poemë epike fetare shiite me njëzetepesë këngë, që flet për betejën e Qerbelasë në Irak në vitin 680 të erës sonë, ku u vra Huseini, nip i profetit Muhamed. Ndryshe nga Istori' e Skenderbeut, Qerbelaja është një poemë narrative pa ndonjë hero ose personazh kryesor. Ndoshta ka marrë deri diku si model poemat islamike në gjuhën shqipe të paraardhësve të tij - Myhtarnamenë, 1868, të Shahin bej Frashërit, dhe Hadikaja, 1842, të Dalip Frashërit, të dyja të pabotuara - ndonëse letërsia fetare turke e persiane do t'i kishte dhënë poetit fetar prototipa më të plotë. Për shkak të temës krejtësisht fetare, Qerbelaja kurrë nuk gëzoi atë popullaritet që pati ndër lexuesit shqiptarë të shekullit të njëzetë Istori' e Skenderbeut. Këtu mund të vihen re shumë elemente të botëkuptimit fetar të Naim Frashërit, sidomos panteizmi mbi të cilin ai përsiatej në vargjet e Fletores së Bektashinjet. Në këngën e fundit të Qerbelasë, për shembull, lexojmë:

"Besojmë Zotn' e vërtetë
Q'është gjithësija vetë,
Pa atë s'ka vënt gjëkundi,
Ajy 'shtë kreji dhe fundi.
Më ç'do anë, që shikojmë,
Fëtyrën' e tij vështojmë,
E tërë ç'është kjo jetë,
Ësht' ay Zot' i vërtetë!
Luletë, që lulëzojnë,

Bukurin' e tij tregojnë,
Ajy është trëndafili,
Ajy vetë dhe bilbili,
Po kur desh Zot' i vërtetë
Të dil faqeza në jetë,
Ahere bëri njerinë."

Me rëndësi të madhe për të njohur sektin panteist të fshehtë bektashi është Fletore e Bektashinjet, Bukuresht 1896, e Naim Frashërit. Frashëri besonte se besimi liberal bektashí, me të cilin ai qe lidhur që në fëmini në Frashër, një ditë do të mbisundonte si fe e re e Shqipërisë (22). Përderisa ky besim i kishte rrënjët edhe në Kuranin mysliman, edhe në Biblën e krishterë, ai mund të përforconte unitetin midis njerëzve me fe të ndryshme. Fletorja përmban një paraqitje hyrëse të fesë bektashiane dhe dhjetë vjersha fetare që japin një tablo të rrallë për besimin e këtij sekti (23), i cili në shekullin e nëntëmbëdhjetë luajti një rol të rëndësishëm për mbijetesën e kulturës shqiptare, sidomos me përhapjen fshehurazi të librave shqip. Ajo fillon kështu:

"Bektashitë besojnë Zotn' e math e të vërtetë, Muhammet-Alinë, Hadixhen' e Fatimenë edhe Hasan e Hysenë. Të dy-mbë-dhet' Imamëtë që janë: Ali, Hasan, Hysen, Zejnel- Abidin, Muhamet-Bakir, Xhafer-Sadik, Musa-Qazim, Ali-Riza, Muhammet-Teki, Ali- Neki, Hasan-Asqeri, Muhammet-Mehdi. Kanë gjithë at' Alinë edhe mëmë Fatimenë. Besojnë dhe gjithë të mirët, që janë të par' e të pasdajmë. Se besojnë mirësinë dhe asaj i falenë. Pa si, besojn' e duanë këta ashtu dhe Musan' e Merjemenë dhe Isan' e shërbëtorët' e tija. Të parë kanë Xhafer-Sadiknë edhe plak Haxhi-Bektash-Velinë, q'është ng'ajo derë. Këta të gjithë kanë thënë: bëj mir' e mos bëj keq. Kësaj fjale i kanë prurë besë Bektashitë. E vërteta dh'e drejta edhe mëndja e urtësia dhe gjithë mirësitë mbretërojnë në kët' udhë. Bes' e Bektashive është një udh' e gjerë, që ka përpara dritë urtësinë, vëllazërinë, miqësinë, dashurinë, njerëzinë edhe gjithë mirësitë. Me nj'anë ka lulet' e diturisë, m'anët tjatër të së vërtetësë. Pa dituri e pa të vërtetë dhe pa vëllazëri s'munt të bënetë njeriu Bektashi i vërtetë. Ngaj Bektashinjet gjithësia është vetë Perëndija."

Me gjithë këtë lloj panteizmi e universaliteti, bindjet bektashiane të Naim Frashërit kanë një ngjyrë të fortë kombëtare: "Nukë vetëm në mest të tyre Bektashitë, po dhe me gjithë njerëzinë janë vëllezër' e shpirt. Duanë si shpirtin' e tyre dhe të tjerëtë mysliman' e të krishterë dhe shkojnë mir' e bukurë me gjithë njerëzinë. Po më shumë duanë Mëmëdhenë edhe mëmëdhetarët, që kjo është m'e mirë nga gjithë të miratë... Të përpiqenë dit' e natë për atë
__________________________________________________ _________________

22 kr. Plasari 1993.

23 Pas ndalimit të të gjitha sekteve të dervishëve në Turqi në vjeshtën e vitit 1925, bektashinjtë e transferuan selinë e tyre qendrore në Tiranë dhe themeluan një bashkësi fetare të pavarur, që vazhdoi deri në vitet pesëdhjetë. Kjo bashkësi u shpërnda më 1967, kur një dekret qeveritar ndaloi të gjithë veprimtarinë fetare në Shqipëri. Pas heqjes së këtij ndalimi, më 27 janar 1991 u krijua në Tiranë një komitet i përkohshëm për ringjalljen e bashkësisë bektashiane. Fletore e Bektashinjet ende mungon në botimin e fundit në Tiranë të veprave të Naim Frashërit, Vepra të zgjedhura 1-2 (Akademia e Shkencave, Tiranë 1980, 1985), por është në vëllimin 2 të botimit në Prishtinë, Vepra 1-8 (Rilindja, Prishtinë 1986). Dy teqe bektashinjsh ishin ende në aktivitet në fund të periudhës së diktaturës, ndonëse të dyja jashtë Shqipërisë: një në Gjakovë dhe një në Taylor, afër Detroitit në Miçigan (SHBA).

__________________________________________________ _________________

komp, q'i quan Atë e përgjërohetë për ata, të punojnë bashkë me parësin' e me pleqësinë për shpëtim të Shqipëris' e të Shqipëtarit, për diturit e për qytetërit të Kombit e të Mëmëdheut të tyre, për gjuhën e vet dhe për gjithë mbrothësit' e mbarësitë etj, etj."

Naim Frashëri ishte për pavarësinë e besimit nga pîr evi qendrore e fshatit Haxhi Bektash Qoj në Anadoll dhe propozoi një baba apo dede shqiptar në krye të bektashinjve shqiptarë. Ai gjithashtu qe i pari që futi në përdorim një numër termash shqip në vend të termave turqisht të përdorur tradicionalisht nga bektashinjtë shqiptarë: átë në vend të turqishtes baba, dhe gjysh në vend të turqishtes dede, me qëllim që t'i jepte fesë bektashiane karakter kombëtar e t'i bashkonte të gjithë shqiptarët. Rëndësia e Naim Frashërit si poet i Rilindjes e madje si 'poet kombëtar' qëndron jo aq në talentin e shprehjes letrare e as në nivelin artistik të poezisë së tij, sesa në mesazhet sociopolitike, filozofike e fetare që përcjell, të cilat synonin para së gjithash vetëdijen kombëtare dhe, duke ndjekur traditën bektashiane, të arrihej një kapërcim i ndarjeve fetare brenda vendit. Ndikimi i tij mbi shkrimtarët shqiptarë në fillim të shekullit të njëzetë ishte i jashtëzakonshëm. Që kur ishte gjallë, shumë nga vargjet e tij u muzikuan e u kënduan si këngë popullore, kurse gjuhën shqipe ai e ngriti në shkallën e një gjuhe letrare të përpunuar bukur.

Nga vëllezërit Frashëri, ai me talent më të shumanshëm e universal, ishte pa dyshim Sami Frashëri (24) (1850-1904), i njohur në turqishte me emrin Ôemseddin Sami. Ai u dallua si shkrimtar, botues dhe ideolog i lëvizjes kombëtare. Ashtu si i vëllai Naimi, edhe Samiu në fillim ra në kontakt me rrymat e filozofisë perëndimore në gjimnazin Zosimea të Janinës, ku dhe studioi greqishten, frëngjishten dhe italishten. Përveç tyre, me mësues të posaçëm në shtëpi mësoi arabishten, turqishten dhe persishten. Më 1871, Sami Frashërit iu dha një detyrë e thjeshtë në administratën e vilajetit të Janinës para se të shpërngulej në Konstantinopojë më 1872 për të punuar në zyrën qeveritare të shtypit. Në kryeqytetin e zhurmshëm të Perandorisë Osmane zuri miq shkrimtarët turq Namik Qemal (1840-1888) dhe Ebüzziya Tevfik (1849-1913), si dhe hoxhën shqiptar Hasan Tahsin (1811-1881). Më 1874 Sami Frashëri ndenji nëntë muaj në Tripoli, ku nxori në arabishte e në turqishte gazetën Tarabulus. Nuk dihet mirë nëse atje e internuan (mikun e tij Namik Qemal e kishin internuar në Famagusta të Qipros për botime shkrimesh që nuk i kishin pëlqyer Portës më 1873) apo thjesht e dërguan si njeri të aftë për të bërë punën. Sidoqoftë, me t'u kthyer në Stamboll, u mor përherë e më shumë me botime dhe nxori revistën Sabah 1876 (Mëngjesi).

Më 1877 Sami Frashëri punoi pesë muaj si sekretar i Sava Pashës, guvernator i ishullit të Rodit, kurse më pas si sekretar i komisionit ushtarak të Janinës të kryesuar nga Abedin Pasha. Në vjeshtë të vitit 1877 u kthye përsëri në Konstantinopojë dhe drejtoi të përditshmen turqisht Tercümân-i Ôark 1878 (Interpreti i Lindjes), ku botonte pikëpamjet dhe komentet e tij për ngjarjet politike të ditës. Këtë gazetë ai e përdori veçanërisht si tribunë për shpalljen e kërkesave dhe dëshirave të pakicës shqiptare brenda Perandorisë. Botues i palodhur, Sami Frashëri më pas botoi revistën Aile 1879 (Familja) dhe Hafta 1880/81 (Java). Së bashku me të vëllanë, Abdylin, atëherë anëtar i Parlamentit, e me Koto Hoxhin (1824-1895), Zija Prishtinën, Pandeli Sotirin (1843-1891), Hasan Tahsinin (1811-1881), Pashko Vasën (1825-1892), Jani Vreton (1820-1900), etj., ai punoi në Komitetin qendror për mbrojtjen e të drejtave të kombësisë shqiptare, që e kemi zënë në gojë më parë, e që mbështeti kërkesat e shqiptarëve për autonomi në kohën e Lidhjes së Prizrenit. Një pengesë e veçantë për lulëzimin e kulturës shqiptare në Perandorinë Osmane, përveç qëndrimit përgjithësisht armiqësor të autoriteteve turke, ishte ende mungesa e një alfabeti të pranueshëm të gjuhës shqipe. Në fillim të vitit 1879, Komiteti qendror ngriti një komision për

__________________________________________________ _________________

24 kr. Hakki 1895, Daglioglu 1934, K. Frashëri 1955, 1966, Reso 1962, Kaleshi
1968, 1970, 1971b, Levend 1969, Xholi 1978, Faensen 1980, f. 105-112, Bakiu 1982, Çollaku 1986 dhe Hamiti 1995a.
__________________________________________________ _________________

alfabetin nën drejtimin e Sami Frashërit dhe për ta trajtuar përsëri problemin e drejtshkrimit. Alfabeti i krijuar nga Sami Frashëri, që pastaj u miratua nga komisioni, ishte një sistem fonetik i mbështetur kryesisht në shkronja latine, duke i shtuar edhe disa shkronja greke e cirilike. Më 12 tetor 1879, nga anëtarë të shquar të bashkësisë shqiptare në Konstantinopojë u ngrit ajo që përmendëm më parë - Shoqëri e të shtypuri shkronja shqip, e cila kryesohej nga Sami Frashëri. Pas ndalimit të veprimtarive të saj, Shoqëria e shpërnguli selinë në Bukuresht, ku u shtypën shumë libra në gjuhën shqipe - ndër ta edhe veprat kryesore të Naim e Sami Frashërit. Atje, për shembull, u botuan tekstet shkollore në gjuhën shqipe të shkruara nga Sami Frashëri:

Abetare e gjuhësë shqip, Bukuresht 1886, Dheshkronjë, Bukuresht 1888 dhe Shkronjëtore e gjuhësë shqip, Bukuresht 1886, kjo e fundit - e para gramatikë shkollore e shqipes. Problemi i alfabetit vazhdoi të preokupojë figurat udhëheqëse të lëvizjes kombëtare edhe në vitet e ardhshme. Më 14-22 nëntor 1908, në qytetin maqedonas të Manastirit u mbajt një kongres për të vendosur përfundimisht për alfabetin. Kongresi u thirr me nismën e shoqërisë letrare Bashkimi nën Gjergj Fishtën, dhe u kryesua nga Mid'hat bej Frashëri, i biri i Abdyl Frashërit. Në Kongresin e Manastirit, sikundër dihet, morën pjesë delegatë katolikë, ortodoksë e myslimanë nga Shqipëria e jashtë saj, ndër ta Shahin Kolonja, Ndre Mjeda, Hilë Mosi dhe Sotir Peci. Tre alfabetet kryesore që u hodhën për diskutim ishin: alfabeti që përmendëm i Stambollit, i hartuar nga Sami Frashëri, alfabeti i Bashkimit i mbështetur nga Gjergj Fishta dhe shoqata e tij letrare Bashkimi e Shkodrës dhe alfabeti Agimi i shoqërisë letrare Agimi të përfaqësuar nga Ndre Mjeda. U zgjodh një komision prej njëmbëdhjetë delegatësh i kryesuar nga Fishta, dhe pas dy ditë debatesh ata vendosën të mbështetnin dy alfabete: një formë të modifikuar të alfabetit të Stambollit të Sami Frashërit, i cili po përdorej më gjerë asokohe, dhe një alfabet të ri latin gati të njëjtë me atë të Bashkimit për ta pasur më të lehtë shtypjen e librave jashtë Shqipërisë.

Sami Frashëri është autor i rreth pesëdhjetë veprave si dhe i një numri të madh artikujsh nëpër gazeta. Interesimet e tij përgjithësisht ishin më shumë shkencore sesa letrare. Midis viteve 1882 dhe 1902 ai botoi turqisht e arabisht gjashtë doracakë për shkolla. Madje botimet e tij në turqishte janë me rëndësi më universale se veprat në gjuhën shqipe. Më 1872 Sami Frashëri botoi atë që përgjithësisht merret si romani i parë turqisht e, njëherazi, romani i parë i shkruar e i botuar nga një shqiptar, librin me 180 faqe TaaÕÕuk-u Tal'at ve Fitnat (Dashuria e Talatit me Fitneten) (25). Ai i përket kohës së vet, por edhe i dha prozës asokohe një farë drejtimi.

Në lagjen Aksaraj të Stambollit, nëntëmbëdhjetë vjeçari Talat bie në dashuri me një vajzë të quajtur Fitnete, të cilën e mban mbyllur njerku i saj Haxhibaba. Me qëllim që ta takojë, Talati vishet si vajzë me emrin Ragibe dhe paraqitet në shtëpinë e Haxhibabait për t'i bërë shoqëri Fitnetes. Fitneten e tërheq menjëherë kjo Talat/Ragibe, por nuk dyshon për ndonjë rreng. Pas pak ditësh, shpallet se Fitneten do ta martojnë, kundër vullnetit të saj, me të kamurin dyzetvjeçar Ali bej. E dëshpëruar Fitnetja ia tregon Talat/Ragibesë, i cili i shfaqet siç është në të vërtetë dhe i shpreh dashurinë, por pa dobi. Vajzën e largojnë menjëherë dhe e shpien fshehurazi në sarajet e Ali beut në Ysqydar, në anën tjetër të Bosforit. Megjithatë, Fitnetja arrin të lajmërojë Talatin se ku ndodhet. Ali beu përpiqet disa herë ta bëjë për vete Fitneten, në mënyrë që ajo t'i jepet, por vajza e spraps si trime, dhe herën e fundit humb hajmalinë. Nga kjo stringël Ali beu zbulon se ajo që do bëhej nusja e tij në të vërtetë ishte e bija e humbur prej kohësh. Por po atë çast Fitnetja, në kulmin e dëshpërimit, vret veten me thikë dhe vdes. Nuk mbetet tjetër veçse të sulet Talati e ta gjejë të vdekur Fitneten e tij të dashur. Vdes edhe ai, kurse Ali beu i pikëlluar luan mendsh.

__________________________________________________ _________________

25 kr. Hetzer 1991.

__________________________________________________ _________________

I tillë është subjekti i historisë së dashurisë sentimentale të Talatit me Fitneten, plotësisht në pajtim me shijet e kohës. Bashkërendimi i elementeve orientale dhe oksidentale nuk është kurrsesi realist, por fakti është se ai përmban një dozë të mirë kritike sociale, sidomos për gjendjen e gruas në shoqërinë osmane. Më fort se gjithçka, Sami Frashëri ishte një edukator. Drama e Sami Frashërit në 180 faqe Besa yahud ahde vefa ('Besa' ose mbajtja e fjalës),
e botuar në Konstantinopojë më 1875, dhe e përkthyer shqip nga Abdyl Ypi Kolonja më 1901, kurse anglisht nga Nelo Drizari (1902-1978) me titullin Pledge of honor, an Albanian tragedy, Nju Jork 1945, u shfaq për herë të parë më 6 prill 1874 në 'Osmanli Tiyatrosu' (Teatri Osman). Kjo pjesë, që për shijet e sotme ka një ton disi melodramatike, nxjerr në pah dilemën tragjike të një babai, që parapëlqen të vrasë të birin vetëm e vetëm që të mbajë besën, fjalën e dhënë.

Më 1884, me ndihmën e botuesit armen të gazetave Mihran, Sami Frashëri botoi një kolanë librash për kulturë të përgjithshme, drejtuar publikut të gjerë turk. Këtë kolanë me titull Cep Kütüphanesi (Biblioteka xhepi) e shfrytëzoi për të botuar pesëmbëdhjetë nga veprat e tij. Në këtë mënyrë u bë figurë e shquar në shoqërinë e Konstantinopojës. Si leksikograf i turqishtes, Sami Frashëri botoi në 1630 faqe Kamûs-u fransevî, fransizcadan türkçeye lugat, Konstantinopojë 1882 [1299 A.H.] (Fjalor frëngjisht-turqisht); një Kamûs-u fransevî, türkçeden fransizcaya lugat, Konstantinopojë 1883 [1301 A.H.] (Fjalor turqisht-frëngjisht), dhe në dy vëllime Kamûs-u türkî, Konstantinopojë 1900/1901 [1317 A.H.] (Fjalor turqisht), rishtypur në Stamboll 1979, që edhe sot konsiderohet i vlefshëm dhe u shfrytëzua nga Shoqata Filologjike Turke (Türk Dil Kurumu) më 1932 si udhërrëfyes për krijimin e gjuhës letrare bashkëkohore turke. Mungesa e fondeve e detyroi të braktisë planin e tij të gjerë për një Kamûs-u Arabî (Fjalor arabisht). Por pas dymbëdhjetë vjet përgatitjesh ai do t'ia dilte mbanë të botonte veprën e tij monumentale në gjashtë vëllime, enciklopedia turke e historisë dhe gjeografisë, Kamûs al-a'lâm, Konstantinopojë 1889-1896 [1306-1313 A.H.] (Fjalor i Botës). Me gjithsej 4830 faqe, Kamûs al-a'lâm do të ishte një vepër enciklopedike e jashtëzakonshme për kohën, që përmbante gjithashtu edhe të dhëna të bollshme për historinë dhe gjeografinë e Shqipërisë.

Me sa duket Sami Frashëri ka hartuar edhe një fjalor të shqipes. Në një letër drejtuar Thimi Mitkos nga Bukureshti më 1885, Jani Vretoja i shkruan se kishte parë një fjalëtor të Sami beut, që përmbante mbi 6000 fjalë. Duke u nisur nga këmbëngulja dhe përvoja e Sami Frashërit si leksikograf, është plotësisht e mundshme që ky fjalor shqip të ketë qenë një angazhim madhor që nuk arriti ta përfundojë. Nuk dihet asgjë se ku mund të ndodhet ky dorëshkrim tani. Në fund të viteve nëntëdhjetë, me gjithë vështirësitë financiare, Sami Frashëri projektoi dhe ndërtoi një shtëpi të madhe në lagjen Erenqoj të rrethinës së Konstantinopojës. Kishte për të mbajtur jo vetëm familjen e vet (të shoqen Emine Velije me pesë fëmijët) por edhe dy fëmijët e të vëllait Abdyl, që kishte vdekur më 1892. Po në këtë ndërtesë ai vendosi bibliotekën e madhe personale të çmuar prej dhjetë deri në dymbëdhjetë mijë vëllime.

Rëndësi të madhe për lëvizjen kombëtare shqiptare kishte manifesti politik shumë i lexuar i Sami Frashërit Shqipëria - Ç'ka qënë, ç'është e çdo të bëhetë? Mendime për shpëtimt të mëmëdheut nga reziket që e kanë rethuarë, Bukuresht 1899, rishtypur në Sofje 1907, që u përkthye turqisht, greqisht, frëngjisht, italisht dhe gjermanisht. Pasi jep një pasqyrë të shkurtër e me fantazi të historisë së Shqipërisë, Sami Frashëri vjen në përfundimin se Perandoria Osmane është në grahmat e fundit dhe se ka ardhur koha që shqiptarët të shkëputen (kërkesë që e tejkalonte thirrjen e deriatëhershme për autonomi) e të bëhen zotë të fateve të tyre. Ai e krahason 'Të sëmurin e Bosforit' me një që po mbytet e që përpiqet të kapet pas flokëve të tjetrit për të shpëtuar, dhe pastaj në mënyrë retorike bën pyetjen se ç'duhet bërë para një rreziku të tillë: "T'i apë një shkelmë të shëndoshë këti tradhëtori, që kërkon ta mbytnjë, ta dërgonjë në funt të detit edhe të shpëtonjë vetëhen' e ti. Kjo është udh' e shpëtimit e jo tjatërë."

Sami Frashëri e pranon se shqiptarët mund ta kenë çuar mirë nën Turqinë në të kaluarën, por proteston për trajtimin si skllevër që nga koha e ligjeve të Tanzimatit. Shqipëria i shërbente tani Perandorisë Osmane vetëm për rekrutë e për taksa. E prapëseprapë, qëllimi i afërt i manifestit të tij ishte autonomi e plotë brenda Perandorisë: "Sa të jetë Tyrqia n'Evropë, duamë të jetë nën' atë; edhe po s'na goditi e të na dëbonjë vetë, kurrë nukë do të duamë të ndahemi fare soje." Por Perandoria në të vërtetë ishte në gërmadha dhe po afrohej dita që Shqipëria të shkonte në rrugën e vet: "Ky është një njeri i vdekurë; sado ta duamë të vdekurinë, duhetë ta vëmë në dhet." Sami Frashëri vazhdon të japë përfytyrimin e tij për Shqipërinë e ardhshme. Ai përvijon kufijtë e vendit dhe shtjellon një sistem qeverisjeje me pleqësi, që do të mblidhet në një kryeqendër të re me emrin Skander Begas. Ai shkruan për arsimin (shkollimi i detyruar nga mosha shtatë deri në trembëdhjetë vjeç dhe themelimi i dy universiteteve), për ndërtime publike (hekurudhë shqiptare), për kishë autoqefale, për bujqësi e industri. Ndonëse disi utopike në tablonë që jep, kjo monografi historike përbën manifestin e parë politik konkret për një Shqipëri të pavarur.

Madje, ëndrra për pavarësi të plotë ishte diçka e re e mjaft e guximshme përderisa, sipas arsyetimit të shumicës së intelektualëve shqiptarë të kohës, një Shqipëri autonome do të ishte më e sigurt brenda Perandorisë, e mbrojtur nga synimet armiqësore e agresive të fqinjëve grekë, serbë e malazezë, që pa dyshim, do ta mbytnin shtetin e vogël në rast lufte. Sami Frashëri në veprën e tij shkonte edhe më larg. Ky ishte testamenti që i linte popullit të vet - që ideali i lartë i pavarësisë së Shqipërisë ishte vërtet i realizueshëm. Gjatë gjithë historisë së tyre, shqiptarët shpesh kishin bërë emër jashtë, sidomos si nëpunës dhe shtetarë në shërbim të Portës së Lartë. Por Abdyl, Naim dhe Sami Frashëri përfaqësonin, për herë të parë, një brez të ri intelektualësh shqiptarë që, edhe pse të mësuar në shkollat greke e të ushqyer me traditat e mëdha kulturore të Orientit, ia kushtuan tërë talentin dhe energjinë atdheut të tyre, Shqipërisë. Më 1937, eshtrat e Naim Frashërit u shpërngulën nga Turqia për në Tiranë për t'u prehur në rrethinat e kryeqytetit të ri të vogël, ndërsa ato të Abdylit më 1978 me rastin e 100-vjetorit të Lidhjes së Prizrenit. Sami Frashëri, i madhi Ôemseddin Sami, për arsye të ndihmesës së madhe ndaj kulturës turke, mbetet i varrosur në Stamboll.

9.4 Letërsia toske e Jugut të Shqipërisë nën ndikimin kulturor grek



Shqiptarët toskë në jug të vendit, ashtu si vëllezërit Frashëri, kishin qenë gjithmonë nën ndikimin e fortë të Greqisë e të kulturës ortodokse. Shqiptarë e grekë kishin jetuar për shekuj me radhë së bashku në këtë zonë kufitare midis Shqipërisë së jugut dhe Epirit. Me gjysmën e dytë të shekullit të nëntëmbëdhjetë, ngulimet e përziera dhe mungesa e një vije kufitare përfundimtare midis shtetit të ri të pavarur grek dhe Shqipërisë, e cila ishte pjesë përbërëse e Perandorisë Osmane, e kishin kthyer këtë rajon politikisht në një fuçi baruti, e cila shpërtheu më në fund në luftërat ballkanike të fillimit të shekullit të njëzetë. Grekët i shihnin me mosbesim fqinjët e tyre të ashpër e të pabindur shqiptarë, kurse shqiptarët, nga ana e tyre, kishin qenë gjithmonë të lëkundur në qëndrimin ndaj grekëve. Shumë shqiptarë kishin përfituar nga shkollimi dhe kultura greke, çka u kishte ngulitur një adhurim të pafund për qytetërimin helen. Gjimnazi Zosimea i Janinës, sikundër e pamë, u jepte të rinjve shqiptarë të talentuar nga atdheu i tyre i thyer malor bazat e arsimit e të kulturës, si dhe mundësi për kontakte intelektuale me botën e jashtme. Por shqiptarët nuk ishin grekë dhe nuk do të zhyteshin plotësisht në këtë kulturë tipike mesdhetare. Përveç kësaj, shumica e shqiptarëve, një numër i madh në jug, ishin myslimanë e për këtë arsye shiheshin si turq nga grekët epirotë, të cilët edhe sot e kësaj dite nuk njihen për ndonjë ndjenjë të dukshme turkofile. Edhe autoritetet greke nuk tregoheshin të gatshme të kuptonin se jo të gjithë myslimanet e jugut shqiptar ishin turq, po ashtu si edhe jo të gjithë ortodokset ishin grekë. Ky qëndrim dhe ide të tilla, për shumë fusha të jetës greke, kanë ardhur si të tilla deri në ditet tona. Në shekullin e nëntëmbëdhjetë, veçanërisht kisha ortodokse greke shkoi tepër larg në masat e saj për të shtypur edhe shenjën më të vogël të veprimtarive kulturore të shqiptarëve. Kështu, veprime të padëmshme, si për hapjen e ndonjë shkolle në gjuhën shqipe, mund të sillnin shkishërime. Zgjimi kombëtar shqiptar dhe krahas tij rritja e ndërgjegjes kombëtare do të binin në konflikt me interesat greke. Shqiptarët e jugut patën shumë përfitime nga kultura greke, ndërkaq ata vuajtën mjaft asokohe nga shovinizmi kulturor grek.

Caku i fundit i ngulimeve shqiptare nuk ishte rajoni kufitar greko-shqiptar. Përkundrazi, një pjesë e mirë e Greqisë qendrore kishte qenë e populluar prej shqiptarësh nga shekulli i katërmbëdhjetë e këndej. Në shekullin e nëntëmbëdhjetë, madje, shqipfolësit përbënin shumicën e popullsisë në një pjesë të mirë të Atikës, përfshirë rrethinat e Athinës, dhe në treva të gjera të Beotisë e të Peloponezit, sidomos në Eubenë e jugut, në Andros e në ishujt e gjirit të Saronisë. Shumë nga heronjtë e luftës greke për çlirim kishin qenë arvanitas (Miaulisi, Boçari, Bubulina, Kondurioti, Xhavella), kurse flota greke e kohës ishte pothuajse tërësisht një institucion në gjuhën shqipe (26).
Derisa arvanitasit kishin dhënë një ndihmesë me rëndësi për çlirimin e Greqisë në gjysmën e parë të shekullit të nëntëmbëdhjetë, ata gjithashtu kishin për të luajtur rolin e tyre në zgjimin kombëtar shqiptar në gjysmën e dytë të këtij shekulli.

Nga të gjitha figurat toske të lëvizjes kombëtare shqiptare që qenë ngulur me banim në brigjet e Bosforit, askush tjetër nuk do të ishte aq aktiv për çështjen e zgjimit kombëtar sa Jani Vreto (27) (1820-1900). Vretoja lindi në fshatin Postenan afër Leskovikut, një qytet jo larg kufirit të sotëm me Greqinë, më 14 janar 1820. Mësimet i ndoqi në një shkollë greke në Vurban afër Konicës, kurse nga 1843 deri 1847 ndoqi gjimnazin e mirënjohur Zosimea në Janinë, ku vëllezërit Frashëri, Kostandin Kristoforidhi dhe shumë intelektualë të tjerë shqiptarë morën bazat e arsimit e të kulturës e që i ushqeu Vretos së ri adhurimin e përjetshëm për kulturën helene. Është kjo arsye që Faik Konica më pas do ta quante grekoman. Po pikërisht këtu do t'i zgjohej Vretos për herë të parë interesimi për gjuhën e vendit të vet. Më 1847 ai hartoi një vjershë për Skënderbeun me alfabet grek dhe nisi të mbledhë fjalë të urta e këngë popullore shqiptare. Më 1854 u shpërngul në Konstantinopojë, ku i ati merrej me tregti. Atje punoi si sekretar në një shoqëri duhanesh dhe me fillimin e viteve shtatëdhjetë ishte njohur e lidhur me figurat udhëheqëse të lëvizjes kombëtare shqiptare: Hasan Tahsini (1811-1881), Sami Frashëri (1850-1904), Pashko Vasa (1825-1892) dhe Ferid pashë Vlora. Gjithashtu mbante letërkëmbim me figura të shquara shqiptare në Egjipt si Thimi Mitko (1820-1890), Spiro Dine (1846?-1922) dhe Thimi Thoma Kreji si dhe me Dhimitër Kamardën (1821-1882) dhe Jeronim De Radën (1814-1903) në Itali. Botimi i parë i Vretos ishte një gramatikë e greqishtes e përkthyer shqip, Grammatikê tês omilumenês hellênikês glôssês eis tên albanikên, Konstantinopojë 1866 (Gramatikë e greqishtes së folur në gjuhën shqipe). Në vjeshtën e vitit 1877 u bë anëtar themelues i Komitetit qendror për mbrojtjen e të drejtave të kombësisë shqiptare dhe punoi aktivisht për përmbushjen e qëllimeve të tij. Në maj 1878, pas daljes së një radhe artikujsh polemikë në shtypin grek, sidomos në gazetën Neologos, që shpallnin pretendime për treva që banoheshin nga shqiptarë në Epir, pretendime që ishin hedhur poshtë më parë nga Abdyl

__________________________________________________ _______________

26 kr. Xoxi 1991.

27 kr. Uçi 1965, Vreto 1973, Faensen 1980, f. 151-154, Qosja 1984, vëll. 2, f. 265-305, dhe Xholi 1987, f. 89-124.
__________________________________________________ _______________
Frashëri, Vretoja botoi një Apologia, Konstantinopojë 1878, në greqishte, në të cilën shtjellon prejardhjen e shqiptarëve, gjuhën, trevat e banuara prej tyre e të drejtat e tyre. Në fillim të vitit 1879 u caktua anëtar i komisionit të ngritur nga Komiteti qendror për të vendosur për alfabetin përfundimtar të shqipes. Anëtarët e këtij komisioni prej kohësh kishin mendime të ndryshme e nuk pajtoheshin në këtë çështje shqetësuese të alfabetit. Filoheleni Jani Vreto parapëlqente alfabetin grek, Pashko Vasa kishte propozuar të përdorej vetëm alfabeti latin, kurse Hasan Tahsini kishte shpikur një alfabet të tijin. Më në fund komisioni miratoi alfabetin e quajtur të Stambollit, të propozuar nga kryetari i atij komisioni, Sami Frashëri, që përmbante shkronja latine si dhe disa të tjera në stil grek. Më 1879 komisioni botoi një Allfabetare e gluhësë shqip, disa pjesë të së cilës u shkruan nga Vretoja, sidomos një shkrim me titullin Udhë e të shkruarit të gluhësë shqip. Më 12 tetor të atij viti ai gjithashtu mori pjesë në themelimin e shoqërisë me rëndësi historike Shoqëri e të shtypuri shkronja shqip, e cila do t'ia kushtonte energjitë e veta botimit të librave shqip, sidomos të teksteve shkollore, si dhe hapjes së shkollave në gjuhën shqipe. Vretoja qe autor i një statuti (Kanonizmë) të shoqërisë, së cilës i ra barra të reagonte me zgjuarësi e në mënyrë diplomatike ndaj kundërshtimeve Osmane e, sidomos, ndaj qëndrimeve armiqësore greke për çështjen e zgjimit kulturor shqiptar. Pikërisht në këtë kohë ai u shkishërua nga mitropoliti ortodoks i Gjirokastrës, sepse paskësh bërë herezi 'duke krijuar një çështje shqiptare'. Në verë të vitit 1881, Vretoja shkoi në Bukuresht që të zgjonte interesimin për lëvizjen kombëtare ndër shumë shqiptarë që ishin ngulur me banim aty e nëpër Rumani, dhe themeloi në Bukuresht një seksion të Shoqërisë së të shtypuri shkronja shqip.

Pas kthimit në Konstantinopojë, Vretoja punoi me energji për botimin e organit periodik Drita, që më pas mori emrin Dituria, e cila doli në Konstantinopojë nga gushti 1884 deri në korrik 1885. Veprimtaritë e aktivistëve të lëvizjes kombëtare shqiptare në Konstantinopojë, sidomos ato të Jani Vretos, zunë të shihen përherë e më me dyshim nga autoritetet osmane, të cilët e kuptonin se përparimi dhe autonomia kulturore nuk mund të shpinin veçse në kërkesa politike e ndoshta territoriale. Vretoja u dërgua nga shoqëria jashtë për të organizuar lëvizjen kombëtare e për të mbledhur fonde. Në dhjetor 1884 ai bashkëpunoi për themelimin e shoqërisë Drita të Bukureshtit dhe shërbeu si sekretar i saj. Kjo shoqëri, e kryesuar nga Anastas Avramidi Lakçe, ngriti një shtypshkronjë shqiptare dhe më 1886 nisi misionin historik të botimit të librave në gjuhën shqipe. Vetëm në vitin e parë të punës dolën dhjetë libra të tillë, duke përfshirë dy libra të Vretos: Mirëvetija, Bukuresht 1886, dhe Numeratoreja, Bukuresht 1886. Praktikisht ishte Vretoja ai që bënte punët në shtypshkronjë. Ai faqoste tekstet, lexonte bocat dhe pastaj interesohej për lidhjen e librave dhe për shpërndarjen e tyre. Ndër librat e botuar aty ishte një vepër e shkruar në fillim me alfabet arab, Erveheja, Bukuresht 1888, e poetit mysliman Muhamet Kyçyku, i njohur edhe me emrin Muhamet Çami (1784-1844), të cilin Vretoja e transkriptoi në alfabetin e Stambollit e madje e pastroi nga orientalizmat. Një vit më pas ai botoi një vepër 158 faqesh me titull Radhuashkronjë, Bukuresht 1889 (Llogaritje), për tregtarët dhe biznesmenët shqiptarë në Rumani. Gjatë gjithë viteve nëntëdhjetë, siç ndodhte shpesh në lëvizjen kombëtare, ndër udhëheqësit shqiptarë në Bukuresht shpërthyen debate. Plaku Jani Vreto, që tani po jetonte në prag të varfërisë, ndjeu se i qe bërë padrejtësi kur publicisti Vissar Dodani (rreth v. 1857-1939) zgjodhi një alfabet të ri të shqipes, të përshtatur nga rumanishtja, për botimin e gazetës së tij Shqipëria, 1897-1899, duke prishur kështu punën e një jete të tërë të Vretos për përhapjen e përdorimit nga të gjithë të një alfabeti të vetëm shqip. Në tetor 1899, Vretoja u largua dhe vajti në Athinë. Vdiq në kryeqytetin grek në fillim të korrikut një vit më pas, me sa duket nga uria.

Po të lemë mënjanë poemën rinore me interes artistik të kufizuar, Istori e Skënderbeut, të shkruar më 1847 por të shtypur veç më 1897 në organin periodik të Bukureshtit Shqipëria, Jani Vretoja nuk ishte autor i ndonjë vepre të botuar, që mund të hynte në kategorinë e letërsisë shqiptare si të tillë, por ai ishte një eseist me rëndësi. Tekstet e tij mësimore, artikujt në fushën e meditimit filozofik dhe përkthimet nga veprat e filozofëve të lashtësisë, të gjitha të botuara në numrat e periodikëve që ai redaktonte vetë, si dhe traktati i tij mbi 'mirëvetijën' i shtypur më 1886, nuk qenë pa ndikim si për pasurimin e gjuhës letrare ashtu edhe në zhvillimin e mendimit teorik shqiptar. Por Jani Vretoja zë një vend të rëndësishëm në historinë e letërsisë shqiptare jo thjesht nga këto shkrime. Si një nga anëtarët më aktivë të Shoqërisë së të shtypuri shkronja shqip në Konstantinopojë e më pas në Bukuresht, Vreto luajti një rol kyç në përmbushjen e një qëllimi madhor të intelektualëve shqiptarë të periudhës - botimit të librave në gjuhën shqipe. Shtypshkronja shqiptare në Bukuresht, që ai e ngriti dhe e vuri në punë, ishte po me rëndësi themelore për përparimin e letërsisë shqipe në fundin e shekullit të nëntëmbëdhjetë sa edhe ç'kishte qenë shpikja e shtypshkronjës së lëvizshme nga Johan Gutenbergu për kulturën evropiane katër shekuj e gjysmë më parë. Për të parën herë ajo u dha shkrimtarëve shqiptarë atë që kishin kërkuar gjithmonë: lexuesin.

Shtytje të dukshme zgjimit të ndërgjegjes kombëtare i dha edhe Panajot Kupitori (1821-1881), i njohur në greqishte si Panagiôtês Kupitorês. Ky dijetar nga ishulli Idhra (Hydra) studioi letërsi në Universitetin e Athinës. Punoi si drejtor shkolle në Lamia dhe Halkis para se të kthehej në Athinë ku, më 1876, u emërua mësues në gjimnazin Varvakion (greqisht: Barbakeion gymnasio), e më pas u bë drejtor, dhe për më tepër një figurë me emër në kryeqytetin grek. Veprimtaria e tij studimore e arsimore pati rëndësi për përparimin e kulturës greke dhe të kulturës shqiptare. Ai është autor i një numri veprash greqisht, ndër to edhe një studim mbi ritmin në himnografinë ekleziastike greke dhe një fjalor latinisht-greqisht; thuhet edhe se ka organizuar një shkollë mbrëmjeje ku mësohej shqipja me alfabet grek. Për sa u përket studimeve shqiptare, Kupitori mbahet mend kryesisht si autor i një studimi greqisht me titull Albanikai meletai. Pragmateia historikê kai filologikê peri tês glôssês kai tu ethnus tôn Albanôn, Athinë 1879 (Studime shqiptare. Punim historik dhe filologjik mbi popullin dhe gjuhën shqipe). Kjo monografi me 62 faqe përmban të dhëna të ndryshme për çështje si historia e lashtë e Shqipërisë dhe prejardhja e gjuhës shqipe. Por duhet thënë se ajo gjithashtu riprodhon mjaft nga ato thashethemet dhe keqinformimet për shqiptarët, që mbizotëronin në studimet e mesit të shekullit të nëntëmbëdhjetë. Kupitori shkroi edhe një varg artikujsh mbi gjuhën shqipe, një studim për vetën e tretë të përemrit vetor të shqipes në dialektin e vendlindjes së tij, si dhe hartoi një fjalor të shqipes që ka mbetur i pabotuar. Dorëshkrimi i kësaj vepre të fundit u ble nga shoqata etimologjike dhe historike greke më 1926 dhe sot nuk dihet se ku ndodhet. Përveç këtyre veprave, për Kupitorin flitet të ketë botuar një abetare të shqipes më 1879 ndonëse ndonjë dëshmi për këtë nuk ka.

Me ndikim më të madh në letërsinë shqiptare është personaliteti kombëtar, botuesi dhe shkrimtari Anastas Kullurioti (28) (1822-1887) nga Athina. Kullurioti lindi në lagjen Plaka të kryeqytetit grek. Kjo lagje e vjetër edhe sot qendër turistike e Athinës rrëzë Akropolit, banuar asokohe nga shqiptarë, ende mban emrin e vet shqiptar. Në rini Kullurioti emigroi në Amerikë dhe thuhet se atje i eci mirë e bëri pasuri, sikundër thonë për të gjithë emigrantët shqiptarë të atjeshëm. Me t'u kthyer në Greqi, themeloi gazetën e përjavshme Hê fônê tês Albanias (Zëri i Shqipërisë), një periodik kombëtar i zjarrtë në gjuhën greke me ndonjë artikull të rastit në shqipe. Doli nga shtatori 1879 deri në gusht 1880 në gjithsej dyzet numra. Tre qëllimet kryesore të kësaj gazete e të veprimtarisë kombëtare të Kulluriotit në përgjithësi ishin: krijimi i një partie politike shqiptare në Greqi, hapja e shkollave në gjuhën shqipe dhe çlirimi i Shqipërisë nga zgjedha turke. Në fillim të viteve tetëdhjetë, Kullurioti bëri një udhëtim në Shqipërinë e jugut për të kërkuar përkrahje për çështjen kombëtare, një veprimtari kjo që doemos e vuri në konflikt edhe me autoritetet turke, edhe me ato greke. Në Gjirokastër, me kërkesën e konsullit grek, u

__________________________________________________ _______________

28 kr. Shuteriqi 1977, f. 335-356, Reso 1981, dhe Reso në Bihiku (red.) 1981, f. 491-507.
__________________________________________________ _______________
arrestua nga autoritetet osmane dhe u dëbua në Korfuz. Në Greqi e mbajtën për ca kohë në burg dhe thuhet se vdiq i helmuar në fillim të vitit 1887. Kullurioti mbahet mend jo vetëm si një botues, por edhe për librin e tij Avabatar arbëror ose Albanikon alfabêtarion, Athinë 1882 (Abetare shqip), një abetare dygjuhëshe në dialektin e vendlindjes së tij. Kjo përmbante veç të tjerave edhe një hyrje në gramatikën e gjuhës shqipe dhe një tufë përrallash, vargjesh popullore e proverbash shqip e greqisht. Po atë vit Kullurioti nxori një libër këndimi shqip me 116 faqe me titull Klumësht për foshnja, Athinë 1882, me tekstin në dy gjuhë, pa dyshim një nga veprat më të hershme të letërsisë për fëmijë në gjuhën shqipe. Njëra nga vjershat e tij u botua nga Spiro Dinia më 1908 në antologjinë Valët e detit. Kulluriotin më fort e interesonte ruajtja e trashëgimisë kulturore shqiptare në Greqi sesa krijimtaria letrare. Ai ishte shumë i interesuar, për shembull, për letërsinë gojore shqiptare dhe arvanitase dhe qe autori i një fletoreje 196 faqesh me këngë popullore shqiptare, ende e pabotuar, që tani ruhet në Bibliotekën Kombëtare në Tiranë. Kjo fletore (29) përmban këngë popullore që Kullurioti i mblodhi vetë, dhjetë nga të cilat, çka është mjaft interesante, me një përkthim anglisht midis radhëve. Aty gjejmë edhe një transkriptim të përmbledhjes me këngë popullore të botuara nga konsulli austriak Johan Georg fon Han (Johann Georg von Hahn) më 1854, si dhe disa përkthime nga Bibla (Psallmet e Davidit 1-15 dhe Shën Mateut 23).

Si botues e si figurë kombëtare, Anastas Kullurioti dha një ndihmesë të dukshme për zgjimin e identitetit kombëtar ndër shqiptarët e Greqisë e të Shqipërisë së jugut. Kultura vendëse e Shqipërisë së jugut do të mbetej gjallë e do të zhvillohej si rezultat i veprimtarive të intelektualëve rilindës. Ndërkaq brenda Greqisë qendrore dhe jugore, shqiptarët, megjithëse në numër të madh, u asimiluan aq shpejt në dhjetëvjeçarët që erdhën, saqë atje pati shumë pak krijimtari letrare në gjuhën shqipe. Kemi një vjershë të një Gjergj Dhriva ose Dhrëva nga ishulli Idhra, që u botua nga Dhimitër Kamarda (1821-1882) në antologjinë A Dora d'Istria gli Albanesi, Livorno 1870 (Dora d'Istrias shqiptarët), si dhe një tjetër nga një që njihet pakëz më shumë, Jani Botasi (1839-1924), politikan greko-shqiptar. Botasi, pas studimeve në Athinë, emigroi në Shtetet e Bashkuara. Por, ashtu si Kullurioti, u kthye në Greqi më 1874, nisi karrierë në politikë dhe u bë deputet në parlamentin grek. Më 1899 u zgjodh president i shoqatës greke të historisë dhe etnografisë, post që do ta mbante për tridhjetë vjet. Në poezinë e tij shqip Botasi këndon bëmat e vendlindjes, si dhe ishullit Spece (Spetsai), gjatë luftës greke për çlirim. Me këta autorë rryma e veçantë greko-shqiptare e letërsisë shqiptare të shkruar mbaron e nuk shkon më tutje. Ndonëse gjuha shqipe (arbërisht) ende flitet nga të moshuarit në rreth 320 fshatra në Greqinë e sotme, ajo nuk i ka bërë ballë batërdisë së asimilimit kulturor dhe prej kohësh ka zbritur në nivelin e një të folmeje fshati. U takon folkloristëve tani të regjistrojnë atë që ka mbetur nga letërsia gojore në kujtesën kolektive të arvanitasve para se koha ta shuajë edhe atë përfundimisht.

9.5 Shkrimtarët gegë veriorë të Shkodrës



Në Shqipërinë veriore lëvizja e zgjimit kombëtar, Rilindja, do të zinte rrënjë më me ngadalë se në pjesën jugore. Terreni i ashpër malor dhe struktura fisnore feudale e popullsisë që banonte në luginat pak pjellore e të izoluara të veriut i kishin bërë gegët tipa të veçantë, malësorë të lirë, të fortë, të ashpër e të pavarur, që jetonin sipas zakoneve dhe ligjeve të tyre

__________________________________________________ _________________

29 kr. Shuteriqi 1977, f. 335-356.
__________________________________________________ _________________

tradicionale. Me që mjetet e komunikimit dhe transporti qenë mjaft të vështirë në malësinë e thyer të Alpeve të Shqipërisë së veriut, të mbuluara me borë në dimër e të thata e zhuritëse në verë, shumica e këtyre fiseve kishin pak lidhje me botën e jashtme. Përhapja e dukurisë së gjakmarrjes ndër ta dhe përvoja me forcat dhe trupat e tagrambledhësit osmanë u kishte mësuar të hapnin sytë mirë e të ruheshin nga çdo gjë që vinte nga jashtë. Ligjet tradicionale, si Kanuni
i Lekë Dukagjinit, drejtonin dhe rregullonin të gjitha anët e jetës në këto malësi (30).

Vetëm në qytetin hibrid të Shkodrës me klasën e vet tregtare dhe me mundësinë e daljes në det, urtësia tradicionale malësore mundi të pasurohej me bazat e një edukimi të rregullt në shkollat e rralla të huaja, dhe pikërisht këtu kultura shqiptare e veriut filloi të lulëzojë. Fiset e Shqipërisë së veriut kishin pak gjëra të përbashkëta mes tyre, pa folur më shumë për dallimet me toskët në jug. Megjithatë, kundërshtimi ndaj sundimit turk apo çdo ndryshimi në të, që u shpreh në kryengritjet njëra pas tjetrës gjatë gjithë shekullit të nëntëmbëdhjetë, si dhe meraku i përhershëm për ekspansionizmin malazez në drejtim të jugut, ushqeu te gegët një ndjenjë kombëtare mbarëshqiptare.

Një figurë nga Shqipëria veriore që luajti rol vendimtar në kulturën e Rilindjes të shekullit të nëntëmbëdhjetë ishte Pashko Vasa (31) (1825-1892), i njohur edhe me emrat Wassa Effendi, Vaso Pasha, apo Vaso Pasha Shkodrani. Ky burrë shteti, poet, romancier dhe atdhetar ka lindur më 17 shtator 1825 në Shkodër. Nga 1842 deri 1847 punoi si sekretar i konsullatës britanike në këtë qytet të Shqipërisë veriore, ku pati mundësi të përsoste njohuritë e veta në një numër gjuhësh të huaja: italisht, frëngjisht, turqisht dhe greqisht. Dinte edhe pak anglisht e serbokroatisht, kurse më vonë mësoi edhe arabishten. Më 1847, mbushur me ideale e guxim në mendje e në zemër, u nis për në Itali në vigjilje të ngjarjeve të vrullshme që do të ndodhnin atje si dhe nëpër Evropë më 1848. Prej tij kemi edhe dy letra të shkruara në Bolonjë në verë të atij viti revolucionesh, në të cilat ai shpreh qartë pikëpamjet e veta republikane e antiklerikale. Më pas e gjejmë në Venedik ku mori pjesë në betejën e Margerës (Marghera) më 4 maj 1849, gjatë kryengritjes venedikase kundër austriakëve. Pas mbërritjes së trupave austriake më 28 gusht të atij viti Pashko Vasa u shtrëngua të ikë në Ankonë ku, si qytetar osman, u dëbua e u dërgua në Konstantinopojë. Për atë çka pa e përjetoi në Itali, botoi pas një viti librin La mia prigionia, episodio storico dell'assedio di Venezia, Konstantinopojë 1850 (Burgimi im, episod historik nga rrethimi i Venedikut).

Nuk është e rastit që kjo biografi historike italisht mban një titull të ngjashëm me atë të kujtimeve të famshme të atdhetarit dhe dramaturgut italian Silvio Pellico (1789-1845), Le mie prigioni (Burgjet e mija), botuar më 1832. Në Konstantinopojë, pas një periudhe fillestare varfërie e vështirësish, ai fitoi një vend pune në Ministrinë e Punëve të Jashtme, nga ku u dërgua më pas në Ambasadën Perandorake Osmane në Londër për një farë kohe. Më vonë kreu detyra të ndryshme me përgjegjësi në shërbim të Portës së Lartë. Më 1863, falë njohurive për gjuhën serbokroate, siç na thotë vetë, u emërua sekretar dhe përkthyes i Ahmed Xhevdet pashës, shtetar dhe historian osman, në një mision në Bosnjë dhe Hercegovinë, që zgjati njëzet muaj, nga pranvera e vitit 1863 në tetor 1864. Ngjarjet e lidhura me këtë mision i përshkroi në La Bosnie et l'Herzégovine pendant la mission de Djevdet Efendi, Konstantinopojë 1865 (Bosnja dhe Hercegovina gjatë misionit të Xhevdet Efendiut). Rreth vitit 1867 e gjejmë në Halep. Pak vjet më pas botoi një vepër, tani të rrallë, me interes historik,

__________________________________________________ _________________

30 Për ligjet malësore tradicionale dhe Kanunin e Lekë Dukagjinit, kr. N. Ashta 1897-1899, 1901-1902, L. Mjeda 1898-1899, Thallóczy 1916, 1, f. 409-462, Gjeçovi 1933, 1941, 1993, Villari 1940, M. Hasluck 1954, Fox 1989, Del Re & Gustincich 1993, Illia 1993, dhe Baxhaku & Kaser 1996.

31 kr. Khair 1973, Kastrati 1975, Bala 1979, Qosja 1984, vëll. 2, f. 306-348, Vasa 1987 dhe 1989.

__________________________________________________ _________________

Esquisse historique sur le Monténégro d'après les traditions de l'Albanie, Konstantinopojë 1872 (Skicë historike e Malit të Zi sipas traditave shqiptare).
Megjithëse punonte në funksione të ndryshme për Portën, Pashko Vasa nuk e harroi kurrë atdheun e tij, Shqipërinë. Në vjeshtë të vitit 1877 u bë anëtar themelues i Komitetit qendror për mbrojtjen e të drejtave të kombësisë shqiptare në Konstantinopojë. Nëpërmjet kontakteve që pati atje, mori pjesë edhe në organizimin e Lidhjes së Prizrenit më 1878. Pa dyshim, ai ishte edhe një nga autorët e Memorandumit për Autonominë e Shqipërisë dorëzuar Ambasadës Britanike në Konstantinopojë. Së bashku me figura të tjera kombëtare në brigjet e Bosforit, si hoxhë Hasan Tahsini, Jani Vreto dhe Sami Frashëri, ai luajti rol në krijimin e një alfabeti të shqipes dhe, lidhur me këtë, botoi një broshurë 16 faqesh me titull L'alphabet latin appliqué à la langue albanaise, Konstantinopojë 1878 (Alfabeti latin zbatuar për gjuhën shqipe), në mbështetje të një alfabeti me shkronja vetëm latine. Ai ishte edhe anëtar i Shoqëri e të shtypuri shkronja shqip, themeluar në Konstantinopojë më 12 tetor 1879 për të nxitur shtypjen dhe përhapjen e librave në gjuhën shqipe. Më 1879 Pashko Vasa punoi në Varna buzë Detit të Zi në administratën e vilajetit te Edrenesë me Ismail Qemal bej Vlorën (1844-1919). Gjithashtu mori titullin pasha dhe më 18 korrik 1883 u bë guvernator i Libanit, post që sipas traktateve ndërkombëtare i jepej një katoliku me shtetësi osmane, dhe post që me sa duket ai e mbajti, siç e ka pasur Libani traditë edhe atëhere e siç e ka edhe tani, në një atmosferë korrupsioni levantin e intrigash familjare. Atje kaloi vitet e fundit të jetës deri sa vdiq në Beirut pas një sëmundjeje të gjatë më 29 qershor 1892. Më 1978, në njëqindvjetorin e Lidhjes së Prizrenit, eshtrat e tij u sollën nga Libani e u vunë në një varr modest në Shkodër (32).

Ndonëse, si nëpunës civil i shërbeu me besnikëri Perandorisë Osmane, Pashko Vasa energjitë e tij si shkrimtar shumëgjuhësh ia kushtoi lëvizjes kombëtare shqiptare. I vetëdijshëm për rëndësinë e Evropës në luftën e Shqipërisë për t'u njohur, ai botoi La vérité sur l'Albanie et les Albanais. Etude historique et critique, Paris 1879 (E vërteta për Shqipërinë dhe shqiptarët. Studim historik dhe kritik), monografi historike e politike që doli në një përkthim anglisht me titull The truth on Albania and the Albanians. Historical and critical study, Londër 1879, si dhe në shqipe, gjermanishte, turqishte e greqishte po atë vit, e më vonë në arabishte (1884) e në italishte (1916). Varianti shqip, Shqypnija e shqyptart, u botua në Allfabetare e gluhësë shqip, Konstantinopojë 1879, krahas veprës së Sami Frashërit dhe Jani Vretos. Në këtë traktat të hartuar që të informonte lexuesin evropian për popullin e vet, ai jep një pasqyrë të historisë së Shqipërisë nga pellazgët dhe ilirët e lashtë e deri në kohën e tij dhe shtjellon rrugët dhe mjetet për zhvillimin dhe përparimin e kombit.

Duke mos bërë aspak thirrje për pavarësi të Shqipërisë dhe për më tepër as për autonomi brenda Perandorisë, Pashko Vasa propozonte thjesht unifikimin e të gjitha trevave shqipfolëse në një vilajet të vetëm dhe deri diku një farë qeverisje lokale. Mundësia e një shteti sovran shqiptar ende nuk mund të mendohej. Ai nuk do të rronte aq sa të lexonte traktatin, që e zumë në gojë, të Sami Frashërit Shqipëria çka qenë, ç'është e çdo të bëhetë, të shtypur njëzet vjet më pas, ku del i pjekur përfundimisht nocioni i pavarësisë së plotë. Për ta bërë gjuhën shqipe më të njohur e për t'u dhënë evropianëve të tjera mundësi për ta mësuar, ai botoi Grammaire albanaise à l'usage de ceux qui désirent appendre cette langue sans l'aide d'un maître, Ludgate Hill 1887 (Gramatika e shqipes për ata që duan ta mësojnë këtë gjuhë pa mësues), një nga gramatikat më të rralla të kohës (33). Pashko Vasa ishte edhe autori i një numri veprash letrare të shquara. E para nga këto është një vëllim me poezi italisht me titull Rose e spine, Konstantinopojë 1873 (Trëndafila dhe

__________________________________________________ _________________

32 kr. Mobarak 1989.

33 kr. Kastrati 1992.
__________________________________________________ _________________

gjëmba) (34), me dyzet e një vjersha plot ndjenjë (gjithsej rreth 1600 vargje) kushtuar temave të dashurisë, vuajtjeve shpirtërore, vetmisë dhe vdekjes sipas traditave të poezisë romantike të paraardhësve të tij evropianë Xhakomo Leopardi (Giacomo Leopardi, 1798-1837), Alfons de Lamartin (Alphonse de Lamartine, 1790-1869) dhe Alfred de Mysé (Alfred de Musset, 1810-1857). Ndër temat që trajtojnë këto vjersha përsiatëse, dy ndër të cilat u kushtohen poetëve italianë Françesko Petrarka (Francesco Petrarcha, 1304-1374) dhe Torkuato Taso (Torquato Tasso, 1544-1595), janë jeta në mërgim dhe tragjedia familjare, pasqyrim i jetës vetjake të Pashko Vasës. Gruaja e tij e parë, Drandja, me të cilën qe martuar më 1855, si dhe katër nga pesë fëmijët me të i vdiqën sa qe vetë gjallë, por edhe më pas e ndoqi fati tragjik familjar. Më 1884, pak kohë pasi qe emëruar guvernator në Liban, gruaja e tij e dytë Katerina Bonati, i vdiq nga tuberkulozi, ashtu siç i vdiq edhe e bija që i pat mbetur gjallë, Roza, më 1887.

Bardha de Témal, scènes de la vie albanaise, Paris 1890 (Bardha e Temalit, skena nga jeta shqiptare), është një roman në gjuhën frënge që Pashko Vasa e botoi në Paris me pseudonimin Albanus Albano po atë vit që përmbledhja e shquar poetike e Naim Frashërit Luletë e verësë doli në Bukuresht. 'Bardha e Temalit', edhe pse jo në shqipe, është, pas prozës shumë të shkurtër të Sami Frashërit 'Dashuria e Talatit me Fitneten', romani më i vjetër i shkruar e i botuar nga një shqiptar dhe pa dyshim romani më i vjetër me temë shqiptare. Me ngjarjet e vendosura në Shkodër më 1842, ky roman - feuilleton me ndërtim klasik, tepër sentimental për shijet e sotme, ndjek travajet e vajzës së bukur, por të martuar Bardha dhe të dashurit të saj, djaloshit Aradi. Është shkruar jo vetëm si një histori zbavitëse dashurie, por edhe për t'i dhënë lexuesit perëndimor njohuri për doket dhe zakonet e shqiptarëve të Veriut. Madje natyra e tepruar informative e kësaj historie në prozë është edhe një nga dobësitë artistike më të mëdha të saj. Bardha është pa dyshim personifikimi i vetë Shqipërisë, e cila bashkëjeton me shtete e fuqi të tjera jashtë vullnetit të saj. Përveç karakterit didaktik dhe ndonjë pretendimi letrar që mund të ketë pasur autori, 'Bardha e Temalit' ka një sfond politik më të veçantë. Nga disa intelektualë shqiptarë të kohës ajo u interpretua si mjet për diskreditimin e fisit të Gjonmarkajve, të cilët, në bashkëpunim të fshehtë me abatët e fuqishëm të Mirditës, sundonin në krahinën e Shkodrës (35). Ka të ngjarë që për këtë arsye e botoi me pseudonimin Albanus Albano. Vepra nuk dihet të ketë pasur ndonjë jehonë të veçantë në shtypin frëng të kohës, kurse në gjuhën shqipe më në fund u përkthye nga Ymer Jaka (l. 1937) më 1969.

Ndonëse shumica e botimeve të Pashko Vasës qenë në frëngjishte e italishte, është një vjershë, ndoshta vjersha më popullore e më me ndikim e shkruar ndonjëherë në gjuhën shqipe, që i ka siguruar një vend të merituar në historinë e letërsisë shqiptare, e famshmja O moj Shqypni. Kjo thirrje prekëse e emocionuese për zgjim kombëtar mendohet të jetë shkruar aty diku midis vitit 1878, viti dramatik i Lidhjes së Prizrenit, dhe vitit 1880. Ajo u botua për herë të parë nga gjuhëtari çek Jan Urban Jarnik (1848-1923) më 188136. Një kopje tjetër e kësaj vjershe me 72 vargje, e cila fillon me fjalët Mori Shqypni, është gjetur në arkivin e De Radës në Biblioteca Civica të Kozencës në shtator 1975 dhe për një farë kohe u mendua se ishte shkruar nga dora e Pashko Vasës. Por, pas një shqyrtimi më të imët, ky variant, që i ishte dërguar Jeronim De Radës më 1881, doli se ishte me shkrimin e Sami Frashërit. Një variant i tretë i kësaj vjershe është gjetur në arkivat e Thimi Mitkos në Aleksandri (37). Këtu po japim të plotë

__________________________________________________ _________________

34 kr. K. Kodra 1992.

35 kr. Hetzer 1991a, f. 148-151.

36 kr. Jarnik 1881, f. 3-6.

37 kr. Bulo 1986.
__________________________________________________ ________

variantin e Jarnikut:

"O moj Shqypni, e mjera Shqypni,
Kush të ka qit me krye n'hi?
Ti ke pas ken nji zoj e rand,
Burrat e dheut të thirshin nan.
Ke pas shum t'mira e shum begati,
Me varza t'bukra e me djelm t'ri.
Gja e vend shum, ara e bashtina,
Me arm të bardha e me pushk ltina,
Me burra trima e me gra t'dlira
Ti ndër gjith shoqet ke ken ma e mira.

Kur kriste pushka si me shkrep moti,
Zogu i Shqyptarit gjithmonë i zoti
Ka ken për luft e n'luft ka dekun
E dhunë mprapa kurr s'i ka metun.
Kur ka lidh besën burri i Shqypnis,
I ka shti dridhën gjith Rumelis;
Ndër lufta t'rrebta gjithkund ka ra,
Me faqe t'bardh gjithmon asht da.

Por sot, Shqypni, po m'thuej, si je?
Por sikur lisi rrxuem për dhe!
Shkon, bota sipri, me kamb e shklet,
E nji fjal t'ambël kurrkush s'ia flet.
Si mal me bor, si fush me lule,
Ke pas ken veshun, sot je me crule
E nuk t'ka metun as emn as bes,
Vet e ke prishun për faqe t'zez.

Shqyptar, me vllazën jeni t'u vra,
Ndër nji qind çeta jeni shpërnda;
Sa thon kam fe, sa thon kam din,
Njeni: jam turk, tjetri: latin
Do thom: jam grek, shkje disa tjerë,
Por jeni vllazën, t'gjith, more t'mjer!
Priftnit e hoxhët ju kan hutue,
Për me ju da e me ju vorfnue.
Vjen njeri i huej e ju rri n'votër,
Me ju turpnue me grue e me motër;
E për sa pare qi do t'fitoni,
Besën e t'parëve t'gjith e harroni,
Baheni robt e njerit t'huej,
Qi nuk ka gjuhën as gjakun tuej.

Kjani ju shpata e ju dyfeqe,
Shqyptari u zu si zok ndër leqe!
Kjani ju trima, bashk me ne,
Se ra Shqypnija me faqe n'dhe,

E s'i ka metun as buk as mish,
As zjarm në votër as drit as pish,
As gjak në faqe as nder ndër shok,
Por asht rrëxue e bamun trok!

Mblidhnju ju varza, mblidhnju ju gra,
Me ata sy t'bukur q'dini me kja,
Eni t'vajtojm Shqypnin e mjer
Qi met e shkret pa emn, pa nder,
Ka met e vej si grue pa burr,
Ka met si nan qi s'pat djal kurr!

Kujt i ban zemra me e lan me dek
Kët far trimneshet qi sot asht mek?
Kët nan të dashtun e do ta lam,
Qi njeri i huej ta shklas me kamb?

Jo! jo! Kët marre askush s'e do,
Kët faqe t'zez gjithkush e dro!
Para se t'hupet kështu Shqypnija,
Me pushk në dor le t'des trimnija.

Çonju, shqyptar, prej gjumit çonju,
Të gjith si vllazën n'nji bes shtrëngonju,
E mos shikjoni kish e xhamija,
Feja e shqyptarit asht shqyptarija!

Qysh prej Tivarit deri n'Prevezë,
Gjithkund lshon dielli vap edhe rrezë,
Asht tok e jona, t'part na e kan lan,
Kush mos na e preki, se desim t'tan!
Desim si burrat qi diqne motit
E mos turpnohna përpara Zotit!"


Pashko Vasa i prek thellë ndjenjat e lexuesit shqiptar kur Shqipërinë e krahason sikur lisi rrxuem për dhe! ose, edhe më tepër, si zoj e rand e shkelur dhe e turpëruar nga të huajt. Lidhur me këtë, është me interes të theksojmë se, në vlerat patriarkale të kohës, ishte burri ai që duhet të mbante turpin kur përdhunohej e shoqja apo e motra. Vasa gjithashtu thekson karakterin përçarës të fesë në gjirin e popullit të tij dhe shpall: Feja e shqyptarit asht shqyptarija, shprehje e cila zuri vend në mendimin e luftëtarëve kombëtarë shqiptarë gjatë periudhës së Rilindjes e më pas.
Dom Ndoc Nikaj (38) (1864-1951), prozator dhe botues nga Shqipëria veriore, është quajtur babai i romanit shqiptar. Nikaj studioi në kolegjin jezuit Kolegjia Papnore Shqyptare në Shkodër, u shugurua më 1888 dhe më pas punoi si prift famullie në malësinë e Shkrelit. Që në moshë të re, edhe ai ia kushtoi energjitë të tij lëvizjes kombëtare për çlirimin e popullit nga pushtimi i huaj. Së bashku me Preng Doçin (1846-1917), ai themeloi Lidhjen e mshehët, e cila hapi udhën për kryengritjen që filloi më 25 mars 1910. Ndërkaq, ai ishte edhe anëtar i shoqërisë

__________________________________________________ _________________

38 kr. Lacaj 1963 dhe Plasari 1991d.
__________________________________________________ _________________

letrare Bashkimi në Shkodër. Me pseudonimin Nakdo Monici, ai bashkëpunoi aktivisht me organin e njohur periodik të Faik Konicës Albania, të botuar në Bruksel e më pas në Londër. Vetë si botues, Nikaj e nisi karierën duke themeluar më 1 janar 1910 gazetën e përjavshme Koha. Në numrin e dytë ai ia ndryshoi emrin në Bashkimi, me siguri për të theksuar afërinë me shoqërinë letrare me të njejtin emër. Kjo gazetë me katër faqe në shqip botonte artikuj për politikën, çështjet shoqërore, kulturën, letërsinë dhe ekonominë, dhe vazhdoi kështu deri afër vitit 1912. Në pranverën e vitit 1913 Ndoc Nikaj themeloi një gazetë tjetër, Besa Shqyptare, që dilte dy deri katër herë në javë gjer më 1921. Aty botohej edhe ndonjë artikull gjermanisht e italisht. Pas një periudhe të shkurtër, nga 29 korriku 1915 po kjo gazetë pati emrin Zani i Shkodërs. Përveç punës për nxjerrje gazetash, Ndoc Nikaj kishte edhe firmën e vet të vogël botuese Shtypshkroja Nikaj (39), të themeluar më 1909, ku u botuan shumë nga veprat e tij dhe të të tjerëve. Këtu ai shtypi libra këndimi në gjuhën shqipe, revista periodike si Hylli i Dritës dhe dhjetëra vepra të tjera. Ndonëse firma botuese nuk i dilte me fitim financiar, biznesmeni Nikaj dinte si të kompensonte humbjen me fitime në fusha të tjera më të leverdisshme si ato të tregtisë së lëndës së drurit apo të armëve.
Pas Luftës së Parë Botërore, Nikaj iu kthye më fort shkrimeve, dhe botoi libra shkollorë, libra fetarë për kishat, si dhe ndonjë prozë letrare. Më 1921 u arrestua dhe bëri dyzetegjashtë ditë burg në Tiranë për arsye që nuk dihen, kurse që rreth vitit 1924 nuk shkroi më. Për jetën personale në vitet e mëvonëshme deri në fundin e Luftës II Botërore dihet pak. Në kuadrin e përndjekjeve ndaj klerit katolik në Shqipërinë e veriut në fund të Luftës së Dytë Botërore, dom Ndoc Nikaj u arrestua nga komunistët më 1946, në moshën tetëdhjetedy vjeç, me akuzën absurde të planeve për përmbysjen e qeverisë me dhunë, dhe vdiq në burgun e Shkodrës pesë vjet më vonë, në janar 1951, që është më shumë se një fund tragjik për një figurë të madhe të kulturës shqiptare.

Ndër botimet e shquara arsimore, fetare e didaktike të Nikajt përmenden: një libër 320 faqesh Vakinat e scêites kisc, Romë 1888 (Historia e kishës së shenjtë); Bleta nner lule t'Parrizit, Shkodër 1899; libri 416 faqesh Historia e Shcypniis , Bruksel 1902, Shkodër 1917; përkthimi i një historie italisht të Turqisë, Historia e Turkiis, Londër 1902, e cila shërbeu si tekst për shkollat, si dhe vepra të tjera ekleziastike. Në fushën e letërsisë artistike Nikaj është autor i shumë vëllimeve, kryesisht në prozë, që tani pothuajse nuk gjenden, si dhe i ndonjë drame. Ndër më të njohurat janë novelat: Marzia e ksctenimi n'filles t'vet, Shkodër 1892; Fejesa n'djep a se Ulqini i mârrun, Shkodër 1913; dhe Shkodra e rrethueme, Shkodër 1913. Kjo e fundit është një histori, në formën e një romani të shkurtër, për rrethimin e Shkodrës gjatë luftës ballkanike të vitit 1912. Vepra të tjera janë tregimet historike të dashurisë Bukurusha, Shkodër 1918, subjekti i së cilës shtjellohet në vitet 1478-1479; Lulet në thes, Shkodër 1920, subjekti i së cilës shtjellohet në vitet 1830-1833; Burbuqja, Shkodër 1920, me subjekt nga vitet 1815-1817; dhe pjesa teatrale për vajza Motra për vllàn, Shkodër 1921. Edhe pse Nikaj ishte në gjendje t'i botonte të gjitha veprat e tij të mëvonëshme në shtypshkronjën e vet, me sa duket i ka shtypur në tirazh mjaft të kufizuar, sepse sot veprat e tij është shumë vështirë të gjenden. Pas vdekjes së tij vetëm Shkodra e rrethueme dhe Bukurusha janë ribotuar.

Heshtja për të mos botuar të tjera nga ky autor i njohur si 'babai i romanit shqiptar' ka ardhur patjetër ngaqë autoritetet komuniste të Tiranës e ndienin veten ngushtë për shkak të fundit të tij tragjik. Është e qartë se Ndoc Nikaj dha një ndihmesë të dukshme për zhvillimin e prozës shqiptare, e cila në fillim të shekullit ishte ende në shpërgënj. Për sa i përket romanit, që zakonisht cilësohet pak a shumë një vepër në prozë mbi dyqind faqe, me sa duket asnjë libër i Nikajt nuk hyn në atë kategori. Deri në këtë periudhë të historisë së letërsisë, romane të botuara

__________________________________________________ _________________

39 Për një pasqyrë mbi veprimtarinë e kësaj shtypshkronje, kr. revista Leka, Shkodër, IX, 8-12 (1937), f. 680-684.
__________________________________________________ _________________

në gjuhën shqipe nuk ka pasur fare. Të vetmet romane shqiptare që mund të përmenden, ose janë shkruar në gjuhë të huaja, si p.sh. TaaÕÕuk-u Tal'at ve Fitnat (Dashuria e Talatit me Fitneten) i Sami Frashërit në turqishte, botuar më 1872, dhe Bardha de Témal, scènes de la vie albanaise, Paris 1890 (Bardha e Temalit, skena nga jeta shqiptare) i Pashko Vasës në frëngjishte, ose kanë mbetur të pabotuar, si vepra 282-faqesh e papërfunduar e Françesk Anton Santorit Sofia Kominiate. Vetëm kur në duart e tyre të kenë edhe vepra të tjera të Nikajt, kritikët
do të jenë në gjendje të gjykojnë nëse epiteti 'baba i romanit shqiptar' është i përligjur apo jo. Tani për tani më i saktë do të ishte cilësimi 'baba i prozës gege të shekullit të njëzetë', nëse terma të tillë kategorikë e të sipërfaqshëm mund të kenë ose jo ndonjë kuptim.

Po nga Shkodra ishte Luigj Gurakuqi (40) (1879-1925), shkrimtar dhe figurë politike madhore e Rilindjes në Shqipërinë veriore. Lindur më 19 shkurt 1879, Gurakuqi ndoqi studimet në Kolegjin Saverian të drejtuar nga jezuitët në Shkodrën e tij të lindjes, një nga shkollat më të mira në vend asokohe. I nxitur nga mësuesit e tij Anton Xanoni (1862-1915) dhe Gaspër Jakova Merturi (1870-1941) ai nisi të shkruajë poezi në italishte, latinishte dhe shqipe, këto të fundit të botuara në revistën jezuite të kulturës fetare Elçija i Zemers t'Jezu Krisctit. Më 1897 vajti në Itali për studime në kolegjin italo-shqiptar të Shën Mitrit nën drejtimin e Jeronim De Radës (1814-1903), i cili do të ushtronte një ndikim të fortë mbi të. Ai gjithashtu studioi për mjekësi tre vjet në Napoli, por interesimet e tij kryesore ishin shkencat natyrore dhe shoqërore. Në Napoli ra në kontakt me figura politike dhe letrare arbëreshe si studiuesi Zef Skiro (1865-1927) dhe bashkëpunoi me organet periodike arbëreshe La Nazione albanese (Kombi shqiptar) i botuar nga Anselmo Lorekio dhe La nuova Albania (Shqipëria e re) botuar nga Xhenaro Lusi (Gennaro Lusi). Po në Napoli Luigj Gurakuqi botoi tekste shkollore shqiptare dhe një libër mbi prozodinë. Më 1908, pas revolucionit të xhonturqve, Gurakuqi u kthye përfundimisht në Shqipëri dhe pas pak kohe u bë figurë udhëheqëse në lëvizjen kombëtare që shpuri në pavarësinë e vendit më 1912. Në nëntor 1908, së bashku me Gjergj Fishtën, ai përfaqësoi shoqërinë letrare Bashkimi të Shkodrës në Kongresin e Manastirit. Gurakuqi qe zëvendës- kryetar i këtij kongresi dhe u zgjodh në komisionin të cilit iu dha detyra e vështirë për të vendosur për një alfabet përfundimtar të gjuhës shqipe. Në shtator 1909 mori pjesë në Kongresin e Elbasanit, i cili u mbajt për të organizuar arsimin dhe mësimdhënien në gjuhën shqipe. Kur u hap në Elbasan më 1 dhjetor 1909 shkolla e parë shqiptare për përgatitjen e mësuesve, Shkolla Normale, Luigj Gurakuqi u emërua drejtor i saj. Gurakuqi ishte edhe një nga udhëheqësit e kryengritjes së malësisë së veriut më 1911 dhe, së bashku me Ismail Qemal bej Vlorën (1844-1919), që më pas do të bëhej i pari kryeministër i Shqipërisë, i dërgoi një memorandum me dymbëdhjetë pika qeverisë turke në qershor 1911, duke i kërkuar pavarësinë e Shqipërisë. Ai gjithashtu mori pjesë në kryengritjen e Shqipërisë së jugut më 1912, kurse në mars të atij viti vajti në Shkup e në Gjakovë për të siguruar mbështetje për qëndresë të hapur kundër sundimit turk e për përfshirjen e Kosovës në shtetin e ri shqiptar. Gurakuqi mori pjesë në shpalljen e pavarësisë në Vlorë më 28 nëntor 1912 dhe u caktua ministër i arsimit në qeverinë e parë shqiptare të kryesuar nga Ismail Qemal bej Vlora. Më 1915, kur Shkodra e lindjes së tij u pushtua nga trupat malazeze, Gurakuqi u kap e u burgos në Mal të Zi deri pas ardhjes së forcave austro-hungareze. Më 1916 ai luajti rol në punën e Komisisë Letrare Shqype për drejtshkrimin e gjuhës shqipe, çka ndihmoi gjithashtu për t'i dhënë shtytje botimit të teksteve shkollore shqip. Gjatë pushtimit austro-hungarez të Shkodrës, ai punoi si drejtor i përgjithshëm i arsimit dhe ndihmoi për ngritjen e rreth dyqind shkollave fillore. Më 1918 Gurakuqi u emërua përsëri ministër i arsimit, kësaj radhe në qeverinë e formuar rishtas të Durrësit. Një vit më vonë vajti në Paris për të marrë pjesë në Konferencën e Paqes, e cila konfirmoi ekzistencën e shtetit të ri shqiptar, ndonëse trevat shqiptare në Kosovë dhe në

__________________________________________________ _______________

40 kr. Lacaj 1959, Gradilone 1974, f. 149-216, Pollo 1979, dhe Tako 1980, 1981.
__________________________________________________ _______________

Jugosllavinë e jugut nuk qenë përfshirë. Më 1921 u emërua ministër i brendshëm në qeverinë jetëshkurtër e Hasan bej Prishtinës (1873-1933), kurse më 1924 ministër i financave në qeverinë e Fan Nolit (1882-1965). Në gusht 1924 Gurakuqi vajti në Gjenevë për të mbrojtur interesat e Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve por, me rrëzimin e qeverisë demokratike të Fan Nolit nga forcat totalitare të Zogut, u shtrëngua të ikë në Itali dhe u vra në Bari më 2 mars 1925 nga një farë Baltjon Stambolla, pa dyshim agjent i Ahmet Zogut (1895-1961).

Luigj Gurakuqi i shërbeu çështjes kombëtare jo vetëm duke luajtur një rol aktiv në jetën politiko-shoqërore, por edhe me artikuj informativë në një numër të mirë organesh periodike shqiptare, ndër to në revistën Albania të Faik Konicës, në Liria e Shqipërisë të Kristo Luarasit në Sofje, në revistën françeskane Hylli i Dritës dhe në të përjavshmen Ora e maleve në Shkodër. Përveç kësaj ai qe autor veprash poetike, shkollore e didaktike, pjesën më të madhe të të cilave i botoi me pseudonimin Lek Gruda dhe Jakin Shkodra. Ndër botimet didaktike mund të përmendim: Knnimé t'para per msojtoré filltaré t'Shcypniis, Napoli 1905, botuar me pseudonimin Lek Gruda; Abétar i vogel shcyp mas abévét t'Bashkimit é t'Stambollit mé trégimé n't'dy dhialéktet, Bukuresht 1906; Vargenimi n'gjuhe shcypé me gni fjalorth shcyp-frângisht n'marim, Napoli 1906, që ishte kodifikimi i parë i prosodisë botuar në gjuhën shqipe; Fjalorth shcyp-frângisht e frângisht-shcyp i fjalevé t'réja, Napoli 1906; si dhe katër vëllime tekstesh për shkollat fillore me titull Kendimét per çunat, që i shtypi në Athinë më 1912. Ky i fundit u botua në dialektin e mesëm të Elbasanit, në anën e të cilit ishte Gurakuqi në betejën që zhvillohej për një gjuhë letrare të njësuar. Gramatika e tij e gjuhës shqipe mbeti e pabotuar. Luigj Gurakuqi gjithashtu e rregulloi me shtëpinë botuese të Napolit Tocco e Salvietti për të nxjerrë botimin e tretë të idilit mjeshtëror të dashurisë të Zef Skiroit Mili e Haidhia, Napoli 1907, për të cilën ai shkroi një hyrje. Këtë vepër ai e konsideronte si një nga më të bukurat e letërsisë shqiptare.

Në poezinë e vet Gurakuqi është disi më pak i frymëzuar. Një përmbledhje e poezisë së tij, e mbrujtur me ndjenjë të fuqishme atdhetarie e me romantizëm kombëtar, iu botua për herë të parë pas vdekjes nën titullin Vjersha, Bari 1940, me 94 faqe nga Gjikam, pseudonimi i Gjon Kamsit. Ndonëse përmban tabllo të gjalla, përfshirë përshkrime stinësh, shtrëngatash e shkrepash malorë që lartohen deri në re, dhe kuptohet që të gjitha këto vijnë nga natyra e vendlindjes, kësaj poezie shpesh i mungon melodia dhe ritmi. Gurakuqi vërtet ishte i talentuar në gjuhë, por mjeshtër në poezi nuk ishte. Thuhet se kishte njohuri të shkëlqyera për shumë dialekte të shqipes dhe, po t'i kishte kushtuar më shumë kohë letërsisë, atëherë me siguri do ta kishte pasuruar mjaft gjuhën letrare. Por, duke parë rrjedhën e stuhishme të historisë në dy dhjetëvjeçarët e parë të shekullit, nuk është për t'u habitur që ai pëlqeu më fort veprimtarinë politike e atdhetare sesa kënaqësinë abstrakte të krijimtarisë letrare. Shkodra gjithmonë ka qenë krenare për Luigj Gurakuqin dhe më 29 maj 1991 universitetit të sapothemeluar në atë qytet i vuri emrin e tij.

Filip Shiroka (1859-1935) është një poet klasik i Rilindjes, poezia e të cilit do të bëhej e njohur më vonë. Ai lindi e u rrit në Shkodër dhe shkollën e kreu te françeskanët. Ndër mësuesit e tij ishte poeti Leonardo De Martino (1830-1923), ndikimi i të cilit ndihet kudo në poezinë e Shirokës. E para vjershë e tij e botuar, All'Albania, all'armi, all'armi! (Shqipërisë, armëve, armëve!), ishte më fort një vjershë patriotike e dobët për mbrojtjen e Ulqinit, e shkruar italisht dhe e shtypur në Osservatore Cattolico (Vëzhguesi katolik) në Milano më 1878. Sikundër shumë intelektualë shqiptarë të fundit të shekullit të nëntëmbëdhjetë, Filip Shiroka kaloi një pjesë të madhe të jetës në mërgim. Më 1880, pas dështimit të Lidhjes së Prizrenit, ai emigroi në Lindjen e Mesme dhe u ngul me banim në Egjipt e Liban, ku punoi si inxhinier ndërtimi hekurudhash. Poezia kombëtare, satirike dhe meditative e Shirokës në gjuhën shqipe u shkrua kryesisht nga 1896 deri më 1903. Ajo doli në organe shtypi si Albania e Faik Konicës, në periodikë shqiptarë që botoheshin në Egjipt, dhe në të përmuajshmen fetare të Shkodrës Elçija i Zemers t'Jezu Krisctit. Shiroka, i cili përdorte edhe pseudonimet Geg Postrippa dhe Ulqinaku, është autor i të paktën gjashtëdhjetë vjershave, tre tregimeve të shkurtra, disa artikujve e përkthimeve, sidomos përkthime veprash fetare të liturgjisë katolike. Përmbledhja e tij poetike, Zâni i zêmrës, Tiranë 1933, të cilën e hartoi në zgrip të shekullit, u botua nga Ndoc Nikaj dy vjet para vdekjes së Shirokës në Beirut. Poezia e Filip Shirokës, e frymëzuar nga poetë romantikë francezë e italianë të fillimit të shekullit të nëntëmbëdhjetë, si Alfred de Mysé (1810-1857), Alfons de Lamartin (1790-1853), dhe Tomaso Grosi (1790-1853), të cilët ai i lexoi në kohë të rinisë në Shkodër, nuk mbulon ndonjë gamë tematike apo leksikore të veçantë dhe nuk është e gjitha me nivel letrar, ndonëse kjo e fundit vlen pa dyshim të thuhet për shumë poetë të Rilindjes. Shiroka mbahet mend si lirik thellësisht emocional e si poet me gjuhë të pastër, i zhytur me mish e me shpirt në fatin vetiak e në atë të atdheut të largët. Bashkudhëtare në veprën e tij është tema e mallit për vendlindjen. Ndoshta më e mirënjohura e më tipikja nga vjershat e tij është Shko dallndryshë, një poezi e mbushur plot mall e trishtim:

"Udha e mbarë se erdh pranvera,
Shko, dallndryshë, tue fluturue,
Prej Misirit, n'dhena tjera,
Fusha e male tue kërkue;
N'Shqypni shko pra fluturim,
Shkon në Shkodër, n'gjytet tim!

Shndet prej meje të m'i falesh
'saj shpisë vjetër ku kam le,
Me ato vende rreth t'përfalesh
Ku kam shkue kohën e re;
Atje shko, pra fluturim,
Fal me shndet gjytetin tim! ...

Dhe kur t'mërrish në Fush' t'Rmajit,
Dallndryshë ulu me pushue;
Kam dy vorre n'at vend vajit,
T'nanës e t'babës qi m'kanë mjerue;
Qaj me za t'përmallshëm shqim
Nji kangë tanden gjith vajtim!

Ka shumë kohë qi s'jam n'Shqypni,
N'ato vorre me vajtue;
Ti, dallndryshë, veshun në zi,
Ti aty pra qaj për mue,
Me nj'at za t'përmallshëm shqim
Kangën tande për vajtim!"


Nga plejada e poetëve të periudhës së fundit të Rilindjes duhet përmendur edhe Hilë Mosi (41) (1885-1933), atdhetar, shkrimtar dhe figurë politike, veprat e të cilit, ashtu si ato të Luigj Gurakuqit dhe Filip Shirokës, i përkasin po periudhës së parë të pavarësisë. Lindur më 22 prill 1885 në Shkodër, Mosi ndoqi shkollën fillore italiane dhe Kolegjin Saverian, të themeluar nga

__________________________________________________ _________________

41 kr. Lacaj 1961.
__________________________________________________ _________________

jezuitët më 1877. Për katër vjet, rreth viteve 1904-1908, ai studioi në Klagenfurt, në Austrinë e jugut, në një shkollë për mësues. Atje, nën drejtimin e gjuhëtarit Gjergj Pekmezi (1872-1938) mori pjesë në organizimin e studentëve shqiptarë në Austri në klubin atdhetar Lirija, që më 27 dhjetor 1904 mori emrin Dija. Pas kthimit në Shqipëri më 1908, shërbeu si sekretar i Kongresit të Manastirit dhe, për një farë kohe, banoi në Korçë. Gjatë kohës së studimeve, duke përdorur pseudonime të ndryshme si Zog Sokoli, Lekë Dushmani, Malo Krimshi, Speci dhe Lirijasi, Mosi ishte bërë një bashkëpunëtor i palodhur në shumë organe periodike që botoheshin në atë kohë: Albania që doli në Bruksel e në Londër, Drita të Sofjes, Kombi të Bostonit, Albanija të Beogradit, dhe Shpnesa e Shcypeniis të Dubrovnikut, kurse më pas në Korça dhe Lidhja orthodhokse të Mihal Gramenos, që dilnin në Korçë. Në fund të dhjetorit 1909, së bashku me personalitetin atdhetar Dervish Hima (1873-1928), filloi të botojë gazetën e vet të përjavshme Shqipëtari-Arnavud në Konstantinopojë, me artikuj shqip, turqisht dhe frëngjisht. Më 1911 mori pjesë aktive në kryengritjen e Shqipërisë së veriut dhe dha mësim një vit në Shkollën Normale në Elbasan. Në fund të vitit 1912 e gjejmë përsëri në Austri, ku mori pjesë në Kongresin Shqiptar të Triestes në ditët e para të marsit 1913. Më pas kthehet në Shqipëri për të themeluar një të përjavshme tjetër kombëtare, kësaj radhe në Shkodër. Shqypnia e re, të cilën e ngriti në bashkëpunim me mikun e tij të ngushtë Risto Siliqi (1882-1936) dhe me Karlo Sumën, doli më 15 qershor 1913 dhe pati një vit jetë. Për veprimtarinë e tij kombëtare Mosi u arrestua nga malazezët, të cilët kishin zënë Shkodrën më 27 qershor 1915, dhe u internua në Cetinjë për shtatë muaj së bashku me Luigj Gurakuqin dhe Risto Siliqin. Nën administratën austro-hungareze, që erdhi më pas, ai u emërua shef i policisë, kurse më 1916 themeloi një klub atdhetar me emrin Vllaznija. Po atë vit u bë anëtar i Komisisë Letrare Shqype të ngritur në Shkodër nga autoritetet austro-hungareze për të nxitur botimin e teksteve shkollore në gjuhën shqipe. Nga viti 1920 deri më 1924 përfaqësoi Shkodrën e tij të lindjes në Parlament, kurse nga nëntori 1920 qe anëtar i delegacionit shqiptar në Lidhjen e Kombeve. Më 1921 u emërua ministër i arsimit, por me sa duket këtë detyrë nuk e filloi. Në kohën e qeverisë së Fan Nolit më 1924, Hilë Mosi qe prefekt i Korçës e i Gjirokastrës derisa u shtrëngua të ikë në Brindizi kur Ahmet Zogu (1895-1961) mori pushtetin aty afër krishtlindjeve të atij viti. Më 1926, me amnistinë e shpallur nga Zogu, Mosi u kthye në Shqipëri dhe u bë ministër i punëve botore. Një vit më pas punoi si drejtor i përgjithshëm i rendit publik dhe më 1930 si ministër i arsimit, detyrë që e mbajti deri sa vdiq më 22 shkurt 1933.

Hilë Mosi është autor vjershash atdhetare dhe lirikash dashurie, të shkruara kryesisht midis viteve 1900 e 1925 e të botuara në organe shtypi, si dhe në një numër të vogël përmbledhjesh. Këngat shqipe, Selanik 1909, e para përmbledhje poetike e tij, përmbante jo vetëm disa vjersha atdhetare të tij me frymëzim e nivel artistik modest, por edhe vjersha nga Mihal Grameno (1871-1931) dhe Asdreni (1872-1947) si dhe vargje folklorike. Më pas u botua Zân' i atdheut, Trieste 1913, një vëllim tjetër vjershash me tema kombëtare. Të dy vëllimet dëshmojnë ndjenjën e thellë patriotike të Mosit në një kohë kur shqiptarët po luftonin jo vetëm për pavarësi por edhe për afirmim kulturor. Veçse asnjëri prej tyre nuk paraqet ndonjë interes të madh letrar. Aty gjejmë vaje për gjendjen e rëndë të Shqipërisë, thirrje bashkatdhetarëve për të ngritur krye e për të hequr qafe zgjedhën turke, përshkrime të rëndomta të natyrës së atdheut dhe të jetesës së vajtueshme të mërgimtarëve, hymnizime të heronjve shqiptarë dhe, ashtu si Filip Shiroka, mallin për vitet e tij të rinisë në Shkodër. Nga të gjithë ata poetë të Rilindjes që njihen mirë, Mosi qe më pak i frymëzuari. Karrierist i palodhur, siç e cilëson Stuart Man (42), Mosi qe pjesërisht poet, pjesërisht përkthyes dhe pjesërisht figurë politike, duke mos gjetur asnjëherë kohë dhe qetësi shpirtërore për t'i përqëndruar të gjitha energjitë e veta në një fushë.
Hilë Mosi sa ishte në Klagenfurt, kishte qenë ndikuar nga romantizmi gjerman, dhe më

__________________________________________________ _________________

42 kr. Mann 1955, f. 75.
__________________________________________________ _________________

pas iu kushtua përkthimeve nga letërsia gjermane e italiane. Ndër përkthimet e tij letrare, jo të gjitha me nivel, janë: Die Räuber (Cubat) nga Fridrih Shiler (Friedrich Schiller, 1759-1805), një dramë në tri akte nga Teodor Kërner (Theodor Körner, 1791-1813), dhe Il servo di due padroni (Shërbëtori i dy zotërinjve) e I due servitori (Dy shërbëtorët), dy komedi këto nga Karlo Goldoni (Carlo Goldoni, 1707-1793). Dorëshkrimi i tij i përkthimit të veprës së Gëtes Die Leiden des jungen Werthers (Vuajtjet e djaloshit Verter) ka mbetur i pabotuar.

Nga krijimtaria origjinale e Mosit më me interes është vëllimi poetik Lotët e dashtnies, Shkodër 1916, që ka meritën se nisi një zhanër të ri në letërsinë shqiptare - poezinë e dashurisë. Së bashku me Andon Zako Çajupin (1866-1930) dhe Asdrenin (1872-1947), Hilë Mosi qe nga të parët poetë të shekullit të njëzetë që botoi vargje dashurie, një dukuri kjo relativisht e re në letrat shqiptare. Në botimin e dytë të kësaj përmbledhjeje, nën titullin më dinjitoz Lule prendvere, Tiranë 1927, Mosi përfshin edhe përkthime të tij vjershash dashurie nga poetë të huaj - Johan Volfgang fon Gëte (Johann Wolfgang von Goethe, 1749-1832), Shandor Petëfi (Sándor Petöfi, 1823-1849), Ludvig Uland (Ludwig Uhland, 1787-1862), Teodor Kërner (Theodor Körner, 1791-1813), Fridrih Shiler (Friedrich Schiller, 1759-1805), Hajnrih Hajne (Heinrich Heine, 1797-1856), Katuli (Catullus, 84-54 para erës sonë), Xhozue Karduçi (Giosuè Carducci, 1835-1907), pa dyshim për t'i thënë publikut shqiptar se poezia e dashurisë ishte një zhanër letrar dhe më se i pranueshëm. Në hyrjen e shkruar për botimin e vitit 1927 ai e përligj kështu këtë vendim:

"Ka shum kohë qi jam kah matëm për m'e shtypë një libër me vjersha dashtnore, edhe përpara se m'e vue nën shtyp m'asht dashtë shum herë me mendue: A thue i ka ardhë koha, qi në Shqipnië të shtypet një libër kësisojit, a por jo? Ma në funt, tuj mendue se leterësia asht ajo, e cila i hapë rrugën njerëzies në fushë të përparimit, vendova m'e shtypë ket libër, i cili, pa dyshim, njerzve pa të ndime mundet me iu dukë një sent tepër i ri, ose edhe ndoshta kundër moralit." (43)

Sot, është e vështirë të kuptohet që poezia aq e përmbajtur për një dashuri heteroseksuale mund të trondiste këtë vend të Evropës në fillimin e shekullit të njëzetë, por e tillë ishte atëhere Shqipëria. Misioni i poezisë në periudhën e Rilindjes ishte të ndizte ndjenjën atdhetare e t'i shërbente fuqizimit kombëtar dhe përparimit shoqëror, jo të humbiste kohë me dashurinë e me shprehjen e ndjenjave intime. Kjo pikëpamje për qëllimin e poezisë, e kanonizuar pas Luftës së Dytë Botërore pak a shumë po në këtë formë, vazhdoi të gjejë mjaft mbështetje deri në fundin e diktaturës së Enver Hoxhës. Nënkuptohet se kjo poezi dashurie, të cilën kritikët shqiptarë e quajnë 'poezi erotike', ishte shumë larg erotikës në kuptimin Perëndimor të fjalës.

9.6 Përpjekjet për shkollën



Zgjimi i identitetit kombëtar e i kulturës së Rilindjes ndër shqiptarët e jugut në këtë periudhë ishte i lidhur ngushtë jo vetëm me veprimtaritë politike e botuese, por edhe me
__________________________________________________ _________________

43 kr. Mosi 1927, f. 3.
__________________________________________________ _________________

përpjekjet për shkollën, e sidomos për një shkollë në gjuhën shqipe (44). Mungesa e një arsimi zyrtar kishte qenë gjithmonë pengesë e madhe për përparim e kulturë në Shqipëri. Të tria sferat kulturore të ndryshme, në të cilat ndahej vendi, kishin sjellë me vete sisteme të ndryshme shkollash fillore të huaja. Shumica myslimane mund të shkonte vetëm në medresetë në gjuhën turke, shkolla të Kuranit, ku mësohej teologji dhe arabishtja. Pakica katolike në veriun malor të vendit në fakt nuk kishte pasur fare shkolla para se të ngriheshin institucionet arsimore, që ishin kryesisht italiane, nga françeskanët dhe jezuitët në Shkodër e përreth saj në mesin e shekullit të nëntëmbëdhjetë, ndër to edhe një shkollë françeskane të ngritur më 1855 si dhe Kolegjia Papnore Shqyptare e hapur nga jezuitët më 1859. Këtyre u duhet shtuar Kolegji i Shën Françesko Saverit, zakonisht i njohur me emrin Kolegja Saveriane, e cila u hap në Shkodër më 1877. Me fillimin e shekullit të njëzetë ky institucion i shquar i drejtuar nga jezuitët pati mbi katërqind nxënës. Një pjesë e mirë e popullsisë ortodokse në jug kishin mundësi të hynin në shkollat me bazë gjuhën greke. Pra, deri në gjysmën e dytë të shekullit të nëntëmbëdhjetë, mësimi në Shqipëri jepej në gjuhë të huaja, rrethanë kjo që bëri e pamundur shkollimin e masave të popullsisë.

Porta e Lartë i shihte arsimin dhe librat në gjuhën shqipe si veprimtari subversive dhe e gjykonte të arsyeshme të ndalonte të gjitha shkollat dhe botimet në gjuhën shqipe, duke e zhytur kësisoj të gjithë vendin në padije e errësirë të thellë. Edhe ndonjë shkollë në gjuhën shqipe, që kish mundur të hapej, ishte mbyllur menjëherë. Edhe në shekullin e njëzetë madje, autoritetet osmane shpesh shkonin aq larg sa t'u hapnin njerëzve çantat dhe korrespondencën e të bastisnin shtëpitë për të gjetur gjësendi të shkruar shqip. Publicisti aristokrat Eqrem bej Vlora (1885-1964) njofton për një bastisje të tillë shtëpie në prill 1903: "Nuk doli gjë e madhe. U gjet një kartolinë e shkruar shqip në një fustan gruaje. Ky zbulim tronditës shkaktoi syrgjynosjen dhe burgimin e tetëdhjetë zotërinjve nga krahina e Vlorës."(45) Për burgun e Vlorës thuhej se ishte plot me kundërvajtës që u kishin gjetur ndonjë gjë të shkruar shqip. "Nja pesëqind veta janë ngjeshur në këtë sallë të ngushtë pa dritare e të pashtruar. Shumica e tyre ishin përkrahës të së ashtuquajturës ide kombëtare dhe prandaj edhe fajtorë për tradhti të lartë. Gjykatësi, vetë shqiptar, më tha në prani të disa funksionarëve turq: 'Po, e vërtetë është, mes tyre kemi edhe disa vrasës dhe hajdutë, por ata nuk kanë aq rëndësi. Gjithë puna është tek ata kundërvajtës të cilëve u janë gjetur fletë të shkruara shqip.'" (46) Edhe kisha ortodokse greke në Shqipërinë e jugut e shihte gjithë veprimtarinë kulturore shqiptare si rrezik për monopolin e saj mbi shkollën. Madje ajo kërcënonte me shkishërim cilindo që pranonte alfabetin shqip, e madje në një numër rastesh, për të ruajtur statusin e vet, nuk iu rresht as vrasjeve.

Në këto kushte të rënda, vetëkuptohet se ideologët e lëvizjes së zgjimit kombëtar të Rilindjes në fund të shekullit të nëntëmbëdhjetë ia kushtuan një pjesë të mirë të energjive të tyre luftës dhe përpjekjeve për shkolla në gjuhën shqipe. Vetëm nëpërmjet këtyre shkollave popullsia do të mund të mësonte të lexonte e të shkruante gjuhën e vet e do të kapërcente prapambetjen e së kaluarës. Veçanërisht zonat fshatare të Shqipërisë veriore me strukturën fisnore dhe terrenin malor të thyer do të bënin pak përparim në fushën e arsimit deri nga mesi i shekullit të njëzetë. Veriu mbeti prapa jugut realisht në të gjitha fushat, një dallim që mund të ndihet edhe sot e kësaj dite.
Por në Shqipërinë e jugut rrjeti modest i shkollave në gjuhën greke, që funksiononte nën

__________________________________________________ _________________

44 Për shkollat e para në gjuhën shqipe, kr. F. Pipa 1961-1963, Redzepagiƒ 1968, dhe Myzyri 1973, 1978.

45 kr. Vlora 1911, f. 39.

46 vep. cit. f. 68.
__________________________________________________ _________________

kujdesin e kishës ortodokse, u ndie deri diku në jetën e njerëzve. Këto shkolla arritën të sjellin një farë arsimimi e përparimi në njërin prej vendeve më të prapambetura të Evropës, por në të njëjtën kohë i detyronin të gjithë ata që e donin këtë arsimim të mohonin se ishin shqiptarë e të asimiloheshin nga gjuha e nga kultura greke. Lufta për shkolla në gjuhën shqipe ishte në të vërtetë një luftë e dyanëshme, si kundër Portës së Lartë që e kishte nxjerrë shkollimin shqip jashtë ligjit, ashtu edhe kundër kishës ortodokse greke, e cila me sa duket e ndinte se do të humbiste autoritetin e saj mbi grigjën shqiptare nëse lejohej shkollimi në gjuhën e 'barbarëve'. Në këtë pikë Patrikana ortodokse dhe autoritetet osmane në brigjet e Bosforit ishin në pajtim të plotë.

Petro Nini Luarasi (47) (1865-1911), një nga mësuesit e parë shqiptarë të periudhës së zgjimit kombëtar, ishte në pararojë të lëvizjes për çeljen e shkollave shqipe. Ai lindi më 22 prill 1865 në Luaras të Kolonjës dhe ndoqi shkollat greke në Nokovë të Gjirokastrës dhe Hotovë të Përmetit. Më pas ndoqi një kurs për përgatitje mësuesish në Qestorat. I ati kishte qenë mik me Koto Hoxhin (1824-1895), anëtar drejtues i Komitetit qendror për mbrojtjen e të drejtave të kombësisë shqiptare dhe i Shoqërisë së të shtypuri shkronja shqip në Konstantinopojë e, si rrjedhim, idetë e zgjimit kombëtar shqiptar patën ndikim të hershëm tek ai. Pas kursit për mësues në Qestorat, u emërua në fillim mësues i greqishtes në fshatin Berzhdan më 1882, ku filloi t'u mësojë fëmijëve edhe shqipen, me të ashtuquajturin alfabet të Stambollit. Me gjithë kundërshtimin e egër të kishës ortodokse greke e të autoriteteve osmane në Konstantinopojë, ia doli mbanë që, me ndihmën financiare të Nikolla Naços (1843-1913) në Bukuresht, të ngrinte ë vitet më pas disa shkolla në Shqipërinë e jugut. Për këtë veprimtari u shkishërua prej Qirilit, mitropolit i Korçës, më 1887. Petro Nini Luarasi qe gjithashtu njëri prej mësuesve të shkollës së parë shqiptare të njohur zyrtarisht nga Porta, të hapur në Korçë më 7 mars 1887.

Në pranverë 1891 mori në dorë drejtimin e kësaj shkolle pas Pandeli Sotirit (1852-1890) dhe ndihmoi për financimin e shkollave të tjera në Shqipërinë e jugut. Më 20 shtator 1892 u shkishërua përsëri, kësaj radhe nga Fillareti, mitropolit i Kosturit, pse gjoja propagandonte masoneri e protestantizëm. Në një qarkore dërguar bashkësisë ortodokse, Fillareti mallkonte përpjekjet e Luarasit për të mbledhur mësues të shqipes, një gjuhë kjo që 'nuk ekziston', dhe kërcënonte cilindo që pranonte një detyrë të tillë ose libra 'masone' e 'protestante' me një mallkim nga i Plotfuqishmi vetë. Më 1903-1904, kur qeveria osmane filloi të mbyllte të gjitha shkollat shqipe, Luarasin e futën në burg, por ai arriti të ikë e të shpëtojë me një pasaportë të rreme e të emigrojë në Amerikë me pseudonimin Petro Kostandini. Lejimi i tij për banim në Shtetet e Bashkuara doli çështje e ngatërruar ngase nuk pranonte të regjistrohej si qytetar grek. Duke udhëtuar nëpër Nju Inglend nga një ngulim shqiptarësh në tjetrin për të mbajtur ligjërata mbi historinë e Shqipërisë, ai u bë shumë shpejt i njohur si Paul Revere i Shqipërisë. Më 1 janar 1906 ishte një nga themeluesit e shoqërisë Malli i mëmëdheut në Bufalo të Nju Jorkut, ku do të dërgohej më vonë Fan Noli (1882-1965). Ai gjithashtu shkroi artikuj për të përjavshmen shqiptaro- amerikane Kombi, që e nxirrte Sotir Peci (1873-1932) në Boston dhe për gazetën Drita të Sofjes, si dhe botoi disa vjersha të zakonshme me frymëzim kombëtar. Në vitin e revolucionit të xhonturqve, më 1908, Luarasi u kthye në Shqipëri pas një amnistie dhe vazhdoi veprimtarinë e vet. Në Korçë rimori drejtimin e shkollës kombëtare në vitet 1908-1909, kurse pas një viti u shpërngul në Manastir, ku dha gjuhën shqipe në një shkollë turke e ku bashkëpunoi në gazetën Bashkim' i kombit me artikuj për arsimin dhe mësimdhënien. Luarasi ishte edhe zëvendëskryetar i kongresit të dytë të Manastirit më 1-6 prill 1910, në të cilin u zgjidh përfundimisht debati për alfabetin e shqipes. Më pas dha mësim në shkollën e fshatit Negovan afër Follorinës. Në gusht 1911, dy ditë pas ceremonisë së përurimit të kishës në fshatin e tij të lindjes, ai u sëmur rëndë

__________________________________________________ _________________

47 kr. S. Luarasi 1958, Sevo 1936, Gjika 1974a, Faensen 1980, f. 124-127, dhe Xholi 1987, f. 353-382.
__________________________________________________ _________________

papritur në Ersekë,. Për këtë thuhet se është helmuar. Xhandarët vendës e rrethuan shtëpinë ku e kishin strehuar dhe hapën fjalë se kishte pasur kolerë, duke mos lejuar askënd t'i afrohej, madje as mjekun. Mendohet se i qe kurdisur një lojë e ndyrë. Nuk zgjati shumë dhe vdiq në Gostivisht më 17 gusht 1911, në moshën dyzetegjashtë vjeçare, i munduar në udhë e sipër për në fshatin e tij të lindjes. Petro Nini Luarasi mbahet mend jo vetëm për veprën e tij në të mirë të arsimit shqiptar, por edhe për një monografi greqisht dhe shqip me titullin Mallkim i shkronjavet shqip dhe çpërfolja e shqipëtarit, Manastir 1911. Këtu ai mbron shkollën në gjuhën shqipe kundër kishës ortodokse, që kish kërcënuar me shkishërim cilindo të krishterë që pranonte alfabetin shqip. Titulli i kësaj vepre të kujton atë të komedisë me tri akte Mallkimi i gjuhës shqipe, Bukuresht 1905, të publicistit dhe shkrimtarit të periudhës së vonë të Rilindjes Mihal Grameno (1871-1931), i cili gjithashtu e kundërshtoi me vendosmëri shovinizmin kulturor ortodoks grek.

Një tjetër figurë e shquar e arsimit dhe kulturës shqiptare është Papa Kristo Negovani (48) (1875-1905), i njohur edhe me emrin Kristo Harallambi. Ka lindur në Negovan afër Follorinës në Greqinë veriore, një fshat që, bashkë me Bellkamenin fqinjë, kishte qenë banuar në mesin e shekullit të nëntëmbëdhjetë nga shqiptarë të Plikatit të krahinës së Kolonjës. Shkollën e bëri në Athinë, ku e dërgoi i ati Harallamb Çali, që ishte tregtar. Vdekja e të atit, të cilin e vranë banditët më 1891, e shtrëngoi Kristo Negovanin të braktisë studimet e të punojë si mësues në një shkollë fillore greke në Leskovik për të mbajtur familjen. Më 1894 emigroi në Braila të Rumanisë ku punoi tre vjet si marangoz. Bash këtu ra në kontakt me lëvizjen kombëtare dhe mësoi të shkruajë shqip (me alfabetin e Stambollit). Më 1897 u kthye në fshatin e lindjes, u shugurua prift dhe vazhdoi punën si mësues. Shtëpinë e vet Negovani e ktheu në shkollë dhe u mësoi shkrim e këndim shqip mbi njëqind fëmijëve e të rriturve. Ai edhe meshën e mbante shqip, gjë që nuk i pëlqeu aspak hierarkisë ortodokse greke. Më 10 shkurt 1905 Negovani mbajti një shërbesë kishtare shqip në prani të Karavangjelisit, peshkop i Kosturit, i cili duke dalë nga kisha, flitet se tha ato fjalë fatale, "Mos të gjettë viti tjetër ndër të gjallët". Pas dy ditësh, të shtunën, 12 shkurt 1905, fshati u rrethua nga banditë, që e detyruan tridhjetëvjeçarin Negovani, të vetëdijshëm për fundin që e priste, të dilte jashtë shtëpisë në mes të natës për ta masakruar pastaj me sëpatë bashkë me pesë të tjerë, ndër ta edhe i vëllai. Për të marrë hak për këtë akt që hierarkia ortodokse greke ua veshi shqiptarëve, komiti shqiptar Bajo Topulli (1868-1930) i zuri pritë dhe vrau Fotin, peshkopin e Korçës, në shtator 1906.

Papa Kristo Negovani është autor proze e poezie, si dhe tekstesh shkollore, përkthimesh e përrallash. Veprat e tij u botuan në revista të kohës, sidomos në Kalendari kombiar. Ndër botimet e tij janë: Istori e dhiatësë vietërë, Bukuresht 1899; një përmbledhje vjershash me 78 faqe Vjershë shkresëtoreja, Sofje 1899; vjersha Prisheja e Hormovësë , Sofje 1903; tregimi i shkurtër I vogëli Dhonat Argjendi, Sofje 1904; libri me 122 faqe Bënjatë të shënjtorëvet dërgimëtarë, Sofje 1906 (Bëma të apostujve shenjtorë); vepra në dy pjesë I drunjëti kryq, Sofje 1906; dhe një tjetër me 16 faqe Istorishkronja e Plikatit, Selanik 1909, botuar pas vdekjes. Përshtatjet e fabulave të Ezopit dhe të La Fontenit dhe poezia e tij didaktike me frymë patriotike e edukative u drejtoheshin kryesisht fëmijëve. Ato paraqesin kryesisht interes historik dhe mund të themi se nuk dallohen për ndonjë vlerë artistike të veçantë.

Ndër edukatorë të tjerë të shquar toskë të kësaj kohe është familja Qiriazi (49) ose Kyrias nga Manastiri në Maqedoni. Gjerasim Qiriazi (50) (1858-1894) ndoqi shkollën greke në

__________________________________________________ _________________

48 kr. Fullani 1960, dhe Faensen 1980, f. 133-134.

49 kr. Faensen 1980, f. 138-140.

50 kr. S. Luarasi 1962, Myzyri 1973 dhe Gjerasim Qiriazi 1991.

__________________________________________________ _________________

Manastirin e tij të lindjes dhe, me ndihmën e mësuesit të tij të anglishtes, misionarit amerikan Xheni (Jenney), iu dha mundësia të studiojë në një kolegj amerikan në Samokov, Bullgari. Pas katër vjet studimesh atje, iu dha një punë nga Shoqëria Biblike Britanike dhe Botërore (British and Foreign Bible Society), për të cilën filloi të punojë në Korçë më 1883. Gjithashtu nisi të shkruajë një gramatikë të shqipes dhe dihet se ka predikuar në gjuhën shqipe. Më 12 nëntor 1884, gjatë rrugës malore Korçë-Manastir u sulmua nga komitët dhe u mbajt peng për gjysmë viti (51). Hapja e së parës shkollë shqipe të njohur zyrtarisht në Korçë më 1887 e frymëzoi atë dhe të motrat Sevasti Qiriazi-Dako (1871-1949) dhe Parashqevi Qiriazi (1880-1970) të hapnin një shkollë për vajzat. Me ndihmën e Naim Frashërit (1846-1900) e sidomos të misionarëve amerikanë e anglezë, ato morën autorizimin e duhur në Konstantinopojë dhe më 15 tetor 1891 hapën të parë shkollë shqiptare të vashave në Korçë. Verën tjetër u shpërngulën në një ndërtesë më të madhe që mund të nxinte më shumë nxënëse. Hierarkia ortodokse greke e kundërshtoi hapjen e shkollës në mënyrë fanatike që nga fillimi, dhe shkoi aq larg, sa të mos pranonte të varroste djalin e njerit prej mercenëve të saj. Më 4 janar 1894 Gjerasim Qiriazi vdes, në moshën tridhjetegjashtë vjeçare nga pleuriti, që e kishte marrë gjatë kohës së pengut. Ai është autor vjershash, këngësh, skicash, dialogësh dhe tekstesh shkollore. Shkrime të tij të zgjedhura u botuan nga i vëllai më i vogël Gjergji në antologjinë Hristomathi më katër pjesë, Sofje 1902.

Gjergj Qiriazi (1868-1912), i njohur në anglishte me emrin George Kyrias, ashtu si i vëllai Gjerasimi, ndoqi shkollën greke në vendlindje Manastir dhe kolegjin amerikan në Samokov. Edhe ai u mor në punë nga Shoqëria Biblike Britanike dhe Botërore. Pas vdekjes së të vëllait më 1894 mori në dorë drejtimin e shkollës së vashave në Korçë, kurse më 1908 ishte delegat në Kongresin e Manastirit. Gjergj Qiriazi ishte një nga themeluesit e gazetës në gjuhën shqipe Bashkim' i kombit më 1909, duke u dalluar vazhdimisht për një aktivitet politik. Përveç hristomathisë së të vëllait, ai botoi një përmbledhje me vjersha fetare me titullin Kënkë të shenjtëruara, Sofje 1906. Gjergj Qiriazi qe aktiv sidomos në botime tekstesh shkollore. Ai botoi një tekst për fizikën, Fizika, Bukuresht 1899, si dhe një numër artikujsh në organe shtypi të kohës. Vdiq në Manastir më 30 dhjetor 1912.

Ishte Naim Frashëri ai që i dha mundësi Sevasti Qiriazi-Dakos (1871-1949) të studionte në kolegjin me emër Robert College në Konstantinopojë e të luante një rol aktiv në arsimimin e grave. Ajo qe e para grua shqiptare që studioi në këtë institucion amerikan, të cilin e kreu në qershor 1891. Me t'u kthyer në Shqipëri ajo mori pjesë në ngritjen e shkollës së vashave në Korçë më 1891. Pas Luftës së Parë Botërore kjo shkollë njihej ende me emrin e familjes Qiriazi. Ajo mori pjesë edhe në Kongresin e Manastirit, ku u mor kryesisht me përgatitjen e teksteve shkollore. Është thënë se Sevasti Qiriazi-Dako ka botuar një gramatikë për shkollat fillore (Manastir 1912) dhe ka redaktuar një radhë tekstesh historie. Me të shoqin, gazetarin dhe shkrimtarin Kristo Anastas Dako (1878-1941) e me të motrën Parashqevi ajo vajti në Rumani e prej andej emigroi në Shtetet e Bashkuara, ku bashkëpunoi me të përdyjavshmen Yll' i mëngjesit.

Edhe Parashqevi Qiriazi (1880-1970), e njohur edhe me emrin Paraskevi D. Kirias, studioi në Robert College në Konstantinopojë dhe u kthye në Shqipëri për të punuar si mësuese. Më 1909 ajo botoi një abetare për shkollat fillore. Më pas organizoi arsimin për të vegjël, shkolla mbrëmjeje në Shqipërinë jugore dhe ndihmoi për të vënë bazat e një sistemi bibliotekar. Më 1908 mori pjesë në Kongresin e Manastirit. Ajo ndihmoi për themelimin e shoqatës Yll' i mëngjesit më 1909 dhe në Shtetet e Bashkuara botoi periodikun e ilustruar me të njëjtin emër, që doli në Boston nga 1917 deri më 1920. E përdyjavëshmja Yll' i mëngjesit, kushtuar ndriçimit dhe përparimit të popullit shqiptar, përfshinte artikuj mbi politikën, shoqërinë, historinë,

__________________________________________________ _________________

51 Rrëfimi për gjashtë muajt e këtij kalvari është përkthyer anglisht nga J. W. Baird nga Manastiri, kr. Gjerasim Qiriazi 1902/1994, në shqip kr. Gjerasim Qiriazi 1993.
__________________________________________________ _________________

filologjinë, letërsinë, arsimin dhe folklorin. Parashqevi Qiriazi mori pjesë edhe në Konferencën e Paqes në Paris më 1919 si përfaqësuese e bashkësisë shqiptaro-amerikane. Arsimi zyrtar dhe kultura e shkruar në Shqipërinë e veriut, e cila zhvillohej kryesisht në të vetmen qendër qytetare në ngritje e sipër që ishte Shkodra, gjendej nën Kultusprotektoratin, por realisht në dorën e kishës katolike, sikundër e kemi parë deri tani. Figurë e shquar e arsimit katolik në periudhën e Rilindjes qe Anton Xanoni(52) (1862-1915) i cili, në zgrip të shekullit, ushtroi një ndikim të dukshëm për zhvillimin e gegërishtes. Anton Xanoni, i njohur edhe me emrin Ndoc Zanoni, lindi në Durrës më 12 janar 1862, por që fëmijë u shpërngul në Shkodër, ku edhe mori arsim katolik. Etërit jezuitë, duke parë talentin e tij, e dërguan të kryente shkollën e lartë jashtë. Këtë ai e kreu në manastirin Kartusian në Porta Coeli në veri të Valencias, në Spanjë (1883), në një institucion jezuit në Kraljevica (ital. Porto Re) në bregdetin dalmat (1884), në Kremona të Italisë (1886), dhe në Kolegjin Gregorian në Krakov (Kraków) të Polonisë (1890-1892). Më 1892 u shugurua prift jezuit në Krakov dhe u kthye dy vjet më pas në Shkodër për të dhënë gjuhë shqipe në Kolegjin Saverian, ku kishte kryer studimet edhe vetë trembëdhjetë vjet më parë. Më 1896 dha mësim një vit në kolegjin Gregorian në Kieri (Chieri), në juglindje të Torinos në Itali, para se të kthehej në Shqipëri. Bashkë me poetin lirik klasik Ndre Mjeda (1866-1937) e me të vëllanë e tij Lazër Mjeda, Xanoni ishte anëtar aktiv i shoqërisë letrare Agimi, të themeluar më 1901, e cila punonte për nxitjen e përdorimit të gjuhës shqipe në letërsi, sidomos me anë të një alfabeti të ri.

Ishte Anton Xanoni ai që vendosi normat e retorikës dhe të stilit të shkrimit në dialektin verior të shqipes në një shkollë me ndikim si Kolegji Saverian, norma që i parashtroi në Prîsi në lâmë të letratyrës, Shkodër 1911-1912. Ai mbante qendrim purist në shkrimin e shqipes, ishte idhtar i zëvendësimit të shumë huazimeve nga italishtja, turqishtja dhe sllavishtja me rrënjë fjalësh më të lashta shqipe. Si autor vjershash, prozash letrare, dramash e punimesh studimore në gjuhën shqipe, që shërbyen si frymëzim i vazhdueshëm për studentët dhe kolegët e tij shkrimtarë, ai nuk ishte vetëm novator në gjuhë, por edhe stilist i shkëlqyer për kohën kur jetoi. Nga viti 1908 bashkëpunoi rregullisht me periodikun jezuit Elçija e Zemers t'Jezu Krisctit me artikuj për historinë, letërsinë, kulturën dhe politikën, por edhe me tregime të shkurtra e me vjersha të tijat apo përkthime që pëlqeheshin shumë. Ka mbetur në histori edhe për veprat Gramatika shqyp, Shkodër 1909, dhe Shkurtorja e historis së moçme, 1910, si dhe në veçanti për vjershën me frymën e Rilindjes Rrnoftë Shqypnia, kushtuar shpalljes së pavarësisë. Një pjesë e mirë e veprës së tij ka mbetur e pabotuar edhe sot e kësaj dite. Xanoni vdiq në Shkodër më 16 shkurt 1915 dhe çmohet si një veteran i arsimit dhe i kulturës shqiptare.

Edukator dhe botues, Mati Logoreci (53) (1867-1941), ka lindur më 10 shkurt 1867 në një familje katolike në Shkodër. Në moshë të re punoi çirak në shoqërinë tregtare italiane Parruca, e cila e dërgoi si llogaritar në Monfalkone afër Triestes. Po atje bëri shkollë edhe për mësues. Pas kthimit në Shqipëri hapi një shkollë në Prizren më 1 maj 1889, për të cilën thuhet se ishte shkolla e parë shqipe në Kosovë. Atje dha mësim për njëfarë kohe, sepse më pas dha dorëheqje, për shkak se ra në konflikt me konsullatën austro-hungareze, që drejtonte arsimimin e katolikëve shqiptarë në Perandorinë Osmane nën kujdesin e Kultusprotektoratit. Më 1899 Logoreci ngriti një shkollë tjetër private shqiptare e cila, sikundër del nga dokumentet, ka gëzuar mbështetje të gjerë. Të dyja shkollat u shkrinë më 1900. Shërbeu si mësues në Prizren deri më 1903, kur u transferua në shkollën françeskane në Shkodër. Më 14 nëntor 1907 nisi të botojë gazetën e përdyjavshme Dašamiri, që e shtypte në Trieste me alfabetin e quajtur Agimi. Gazeta nuk zgjati shumë. Ajo doli vetëm në katërmbëdhjetë numra deri sa u mbyll më 6 gusht

__________________________________________________ _________________

52 kr. Kastrati 1962a, 1962b, 1980, f. 281-287, 297-298n.

53 kr. Shpuza 1965, Faensen 1980, f. 123-124, dhe Musa Kraja 1987.
__________________________________________________ _________________

1908. Në nëntor 1908 Logoreci përfaqësoi shoqërinë Agimi të Shkodrës në Kongresin e Manastirit, së bashku me poetin Ndre Mjeda (1866-1937). Po më 1908, me Lazër Mjedën, të vëllanë e poetit, organizoi një shkollë nate shqipe në Shkodër. Nën kujdesin e këtij klubi ai botoi një tekst shkolle prej 201 faqesh për historinë e lashtë me titull Ndolliina historijet t'motshme, Shkodër 1911, e cila mbulonte historinë e lashtë të Ilirisë, Maqedonisë dhe Epirit si dhe përfshinte një vështrim mbi Egjiptin dhe Greqinë e lashtë. Pas pavarësisë Logoreci shërbeu si mësues në Tiranë, kurse nga 1916 deri 1918 si funksionar për arsimin në Shkodër. Më 1916 ishte edhe anëtar i Komisisë Letrare Shqype të ngritur në qytetin e tij të lindjes nga autoritetet austro-hungareze. Më 1920 mori pjesë në Kongresin e Lushnjës si delegat i Shkodrës. Nga 1922 deri 1923 qe sekretar i përgjithshëm në Ministrinë e Arsimit dhe iu kushtua arsimit derisa doli në pension më 1930. Në vitet e fundit të jetës Mati Logoreci iu kthye botimit të një gazete të re, Drita, numri i parë i së cilës doli më 28 nëntor 1936 dhe zgjati të paktën deri më 1939. Drita kishte një tirazh prej 4000 kopjesh, pra qe gazeta më e madhe shqiptare në vitet para Luftës së Dytë Botërore. Mati Logoreci vetë i redaktoi nëntëdhjetë e tre numrat e parë deri më 23 mars 1937. Përveç tekstit Ndolliina historijet t'motshme, Logoreci ishte autor i një numri tekstesh të tjera shkollore dhe veprash për historinë, më e mira ndër të cilat është një libër 301 faqesh Historija e përgjithshëme, Shkodër 1924, ku bie në sy një prirje e lehtë letrare e gjuhësore. Është shquar si purist i gjuhës së dialektit të tij të Shqipërisë së Veriut. Mati Logoreci vdiq më 7 shkurt 1941 në Tiranë në moshën shtatëdhjetekatër vjeç, si figurë e shquar e arsimit shqiptar.

9.7 Zbulimi i letërsisë gojore



Zgjimi letrar dhe kulturor i popullit shqiptar në gjysmën e dytë të shekullit të nëntëmbëdhjetë nuk ishte thjesht çështje e përdorimit të gjuhës shqipe në shkolla apo e krijimit dhe botimit të prozës artistike, poezisë dhe publicistikës. Ajo kërkonte si domosdoshmëri kthimin te burimet, te rrënjët, te traditat. Letërsia e shkruar në gjuhën shqipe kishte qenë sporadike në shumë periudha të së kaluarës së saj dhe si e tillë nuk kishte mundur kurrë të shprehte gjithë potencialin e kulturës shqiptare. Kjo vinte edhe për arsye të rrugës të mundimshme të historisë së vetë popullit shqiptar. Ndërkaq letërsia gojore, d.m.th. traditat folklorike të Shqipërisë, vazhdimisht e ka kompensuar këtë mangësi. Kjo përbënte një thesar të vlefshëm kulturor në dorë të ideologëve të Rilindjes. Nuk dilte nevoja të krijohej një identitet kombëtar, mjafton që ai vetëm të rizbulohej.

Lëvizja romantike në Evropë kishte ngjallur një interes të dukshëm për traditat folklorike dhe letërsinë gojore. Këngët popullore dhe përrallat popullore shqiptare kishin rrëmbyer imagjinatën jo vetëm të shkrimtarëve shqiptarë gjatë Rilindjes kombëtare, por edhe të studiuesve dhe gjuhëtarëve të huaj të shekullit të nëntëmbëdhjetë. Madje përmbledhja më e hershme e letërsisë gojore shqiptare u botua në Gjermani nga Johan Georg fon Han (54) (Johann Georg von Hahn, 1811-1869) në trevëllimshin Albanesische Studien, Jena 1854 (Studime shqiptare). Hani, shpesh i konsideruar si babai i studimeve shqiptare, bëri udhëtime në mbarë Shqipërinë dhe Ballkanin si konsulli i Austro-Hungarisë në Janinë dhe, në gramatikën që hartoi për dialektin toskë, vuri si shtojcë dyzet e gjashtë faqe me këngë popullore, fjalë të urta dhe përralla. Dhjetë vjet më pas ai botoi një përmbledhje në dy vëllime Griechische und albanesische Märchen, Lajpcig 1864 (Përralla greke dhe shqiptare). Mjeku gjerman Karl

__________________________________________________ _________________

54 Për jetën dhe veprën e Johan Georg fon Hanit, kr. Grimm 1964.
__________________________________________________ _________________

Hajnrih Teodor Rajnholt (Karl Heinrich Theodor Reinhold, 1810-1880) nga Gëtingeni shërbeu në flotën greke kur u njoh së pari me folklorin shqiptar nga detarët e shumtë shqiptarë. Më pas ai botoi një përmbledhje të shquar me këngë popullore, rrëfenja dhe fjalë të urta shqiptare bashkë me një gramatikë të shqipes në librin e tij Noctes Pelasgicae, Athinë 1855 (Netë pellazgjike). Në Itali, përveç përmbledhjeve me poezi popullore të hartuara nga shkrimtarë të ndryshëm arbëreshë të shekullit të tetëmbëdhjetë e më pas, kemi edhe një përmbledhje përrallash popullore nga Sicilia, të botuara nga folkloristi Xhuzepe Pitre (Giuseppe Pitrè, 1841-1916) në librin e tij me katër vëllime Fiabe, novelle e racconti popolari siciliani, Palermo 1875 (Përralla, tregime e rrëfenja popullore siciliane). Konsulli francez Ogyst Dozon (Auguste Dozon, 1822-1891), që e kishte selinë në Janinë e Selanik, botoi përralla dhe këngë popullore shqiptare në fillim në librin e tij Manuel de la langue chkipe ou albanaise, Paris 1879 (Doracak i gjuhës shqipe ose albaneze), kurse dy vjet më pas në një vëllim të posaçëm me titull Contes albanais, recueillis et traduits, Paris 1881 (Rrëfenja shqiptare, të mbledhura e të përkthyera). Gjuhëtari çek Jan Urban Jarnik (1848-1923), profesor i gjuhëve dhe letërsive romane, botoi materiale folklorike shqiptare, ndër to një vjershë, dy përralla popullore dhe pesëdhjetë e tre fjalë të urta nga krahina e Shkodrës në librin e tij Zur albanischen Sprachenkunde, Laipcig 1881 (Mbi gjuhësinë shqiptare), si dhe një përmbledhje me rrëfenja dhe anekdota, përsëri nga Shkodra, në PÍíspvky ku poznání náÍe…í albánských, Pragë 1883 (Ndihmesë për njohjen e dialekteve të shqipes).

Albanologu austriak Gustav Majer (Gustav Meyer, 1850-1900), profesor në Universitetin e Gracit, botoi katërmbëdhjetë rrëfenja shqiptare në Albanische Märchen, Laipcig 1884 (Rrëfenja shqiptare), si dhe një numër rrëfenjash toske si shtojcë e gramatikës së tij të shqipes, Kurzgefaßte albanesische Grammatik mit Lesestücken und Glossar, Laipcig 1888 (Gramatikë e shkurtër e shqipes me tekste e fjalor). Një pjesë e mirë e materialit të tij folklorik u ribotua në vëllimet pesë dhe gjashtë të Albanesische Studien të tij, Vjenë 1896-1897 (Studime shqiptare). Indoevropianisti i dëgjuar danez Holger Pedersen (1867-1954), profesor i Universitetit të Kopenhagës, vizitoi Shqipërinë më 1893 për të mësuar gjuhën e për të mbledhur material gjuhësor. Përmbledhja me tridhjetë e pesë përralla popullore shqiptare, që i regjistroi këtu dhe në Korfuz, u botua në librin e tij Albanesische Texte mit Glossar, Laipcig 1895 (Tekste shqipe me fjalor).

Nuk mund të themi që ishin vetëm studiuesit e huaj ata që gjatë gjysmës së dytë të shekullit të nëntëmbëdhjetë sollën në Evropë materialin e parë për folklorin shqiptar, duke nxitur kështu studimet shkencore për letërsinë gojore shqiptare. Ndërkaq dallohen edhe një numër studiuesish shqiptarë që me botimet e tyre, kryesisht drejtuar bashkatdhetarëve të tyre, ushqyen lëvizjen e zgjimit kombëtar me ndjenjën e traditës e të identitetit.

Një nga 'zbuluesit' e parë shqiptarë të kësaj trashëgimie kombëtare në Shqipëri ishte Zef Jubani (55) (1818-1880), i njohur edhe me emrin Zef Ndokillija ndërsa në italishte me emrin Giuseppe Jubany. Mendohet që Jubani të ketë lindur në Shkodër me baba shqiptar e nënë malteze. Rreth vitit 1830 u dërgua për të bërë shkollën te daja në Maltë, ku ndenji deri në vitin 1838. Pasi kreu atje studimet në një shkollë tregtare, u kthye në Shkodër dhe nga viti 1848 shërbeu për disa vite si 'dragoman' (përkthyes) i Lui Iasint Hekard-it (Louis Hyacinthe Hécquard, 1814-1866), konsulli frëng në Shkodër, i cili po përgatiste një libër për Shqipërinë e veriut. Hekardin e tërhiqte mjaft folklori dhe gjatë udhëtimeve nëpër malësinë shqiptare të veriut mori me vehte të rinjtë Zef Jubani e Halil Kopliku. Një numër këngësh popullore që mblodhi aty dolën në një përkthim frëngjisht në veprën pioniere të Hekardit, Histoire et description de la Haute Albanie ou Guégarie, Paris 1858 (Histori e përshkrim i Shqipërisë së Epërme ose Gegërisë). Përmbledhja e parë folklorike e vetë Jubanit, pa dyshim origjinalet e teksteve të këngëve të botuara nga Hekardi, humbi për fat të keq në përmbytjen që e shkretoi
__________________________________________________ _________________

55 kr. Kastrati 1955, 1987b dhe Jubani 1966.
__________________________________________________ _________________

qytetin e Shkodrës më 13 janar 1866. Më pas, për shkaqe që nuk dihen, Jubani iku në Itali për një farë kohe, dhe u prit atje nga Jeronim De Rada (1814-1903) me të cilin mbante letërkëmbim. Vepra për të cilën Zef Jubani përmendet më shumë është Racconti di canti popolari e rapsodie di poemi albanesi, Trieste 1871 (Përmbledhje këngësh popullore e rapsodish shqiptare). Ky libër përbën përmbledhjen e parë me këngë popullore gegërishte, madje vepra e parë folklorike e botuar nga një shqiptar për vetë Shqipërinë. Hyrja e kësaj përmbledhjeje të Jubanit përmban përsiatje politike për gjendjen e vendit, një shpjegim për 'sistemin e ri të shkrimit të shqipes me alfabet latin' të hartuar prej tij, por duhet theksuar se ky nuk ishte aspak praktik. Më tej përmban disa paradigma. Ndër këngët e përfshira janë ato të botuara më parë në frëngjishte nga Hekardi, një material që kishte dalë më parë në Cuneus prophetarum të Pjetër Bogdanit më 1685, dhe disa lirika bejtexhinjsh. Jubani është edhe autor i një historie të papërfunduar të Skënderbeut, e cila mbeti e pabotuar. Nga krijimtaria e tij poetike, vetëm dy vjersha kanë ardhur deri në ditët tona: njëra kushtuar Dora d'Istrias (1828-1888) dhe tjetra Skënderbeut.

Përmbledhja e dytë e rëndësishme me letërsi gojore shqiptare e hartuar nga një shqiptar u botua nga folkloristi dhe personaliteti kombëtar Thimi Mitko (56) (1820-1890) nga Korça, përfaqësues i shquar i kolonisë shqiptare të Egjiptit. Xhaxhai i Thimit, Peti Mitko, kishte qenë udhëheqës i revoltës së të krishterëve në Korçë dhe Tepelenë kundër reformave turke të Tanzimatit dhe pikërisht me këtë xhaxha gati legjendar Thimi, pasi bëri shkollën greke në vendlindjen Korçë, u largua nga Shqipëria më 1850, në fillim në Athinë, pastaj në Plovdiv e në fund në Vjenë, ku edhe punoi disa vjet si rrobaqepës. Më 1865, në moshë të pjekur, Mitkoja emigroi në Egjipt, ku hapi një punë tregtie në Beni Suef, që i eci mbarë, dhe iu përkushtua lëvizjes kombëtare. Vdiq nga kanceri në grykë në Beni Suef më 22 mars 1890.

Thimi (ose Euthimios) Mitko filloi të shfaqë interesim për folklorin rreth vitit 1859 kur ishte në Vjenë. Nga Spiro Dinia (1846?-1922) dimë se Mitkoja kishte nisur të regjistronte material folklorik para vitit 1866. Ai i dha Dhimitër Kamardës (1821-1882) këngë popullore, gjëegjëza dhe përralla për përmbledhjen e tij. Kurse përmbledhja e vetë Mitkos me folklor shqiptar, që përbëhej nga 505 këngë popullore, dhe 39 përralla e fjalë të urta kryesisht nga Shqipëria e jugut, u përfundua më 1874 dhe u botua me alfabet grek katër vjet më vonë, në vitin e Lidhjes së Prizrenit, me titullin greqisht Albanikê melissa dhe shqip Bëlietta shqipëtare, Aleksandri 1878 (Bleta shqiptare). Kjo vepër nuk qe vetëm e para përmbledhje e letërsisë gojore e destinuar për publikun shqiptar, por edhe e para përmbledhje e tillë me interes të vërtetë shkencor. Ndërkaq, flitet se një kopje e këtij libri është djegur publikisht në Athinë. Botimet e mëparëshme me këngë dhe përralla popullore shqiptare kishin qenë tepër të rralla e as kishin përfshirë aspektet më të bukura të letërsisë gojore shqiptare, as kishin mbuluar të gjithë trevat e gjithë tematikën. Mitkoja u përpoq që këtë trashëgimi kombëtare të letërsisë gojore ta paraqiste e ta ruante në mënyrë sa më të plotë. Në parathënie ai e shpreh kështu qëllimin e tij në formë të përgjithshme: "... shpëtimi edhe dhënia brezave që vinë, i fjalëvet dhe tekstevet shqipe, të cilat, para disa vjetësh i mblodha me shumë mundim e shpenzime, dhe besoj se do të kenë një vleftë, sepse në këto duket origjina, karakteri, zakonet e racës shqiptare; veçanërisht dua që t'u ipet një shkak e një nxitje bashkatdhetarëve shqiptarë për kulturën edhe për të studiuar gjuhën e tyre amtare, në këtë mënyrë t'u sjell dobi që të mundin edhe këta të përparojnë...". Materiali i 'Bletës Shqiptare' është klasifikuar dhe renditur sipas gjinive. Kështu, libri përfshin pjesë me këngë të vegjëlish, këngë për festat popullore të motmotit, këngë dashurie, këngë dasme, nizami, kurbeti, vaje e këngë vajë, balada, epika historike, si dhe përralla, fabula e anekdota, kurse si shtojcë ka një fjalor shqip-greqisht. Me këtë përmbajtje për

__________________________________________________ _________________

56 kr. Haxhihasani 1962, Qosja 1982, vëll. 2, f. 235-264, Shuteriqi 1979a, f. 201-218, dhe Mitko 1981.
__________________________________________________ _________________

atë kohë kjo përbënte një vepër themelore për letërsinë gojore shqiptare. Por në Evropën Perëndimore lëvizja e romantizmit kishte rënë prej kohësh dhe bashkë me të edhe interesimi për letërsinë gojore e për traditat folklorike. Kjo rrethanë bëri që përmbledhja e Mitkos të mos pritej në botë me atë vëmendje që meritonte. Vepra u ripërgatit për botim nga Gjergj Pekmezi (1872-1938) në Vjenë më 1924, duke përdorur alfabetin shqiptar të kohës, me titullin Bleta shqypëtare e Thimi Mitkos dhe në këtë variant u prit më mirë. Mitkoja hartoi edhe një përmbledhje tjetër shtojcë me letërsi gojore shqiptare, e cila njihet me emrin 'Bleta e vogël', por nuk mundi kurrë ta botojë. I pabotuar mbeti edhe fjalori i tij shqip-greqisht në rreth 3000 faqe dorëshkrim, i cili u zbulua më vonë në Aleksandri. Dorëshkrime të tjera të tij, që presin të studiohen, janë ato që gjenden në Koleksionin Shqiptar të Bibliotekës Mbretërore në Kopenhagë (57).

Përveç interesimit për letërsinë gojore, Mitkoja ishte aktiv edhe në lëvizjen kombëtare, sidomos si autor i të paktën pesë artikujve në periodikë evropianë në mbështetje të çështjes shqiptare. Kur shpërtheu lufta me Malin e Zi në fund të vitit 1880, ai shpërndau një përkthim shqip të Marsejezës. Më 1881 Thimi Mitkoja qe një nga anëtarët themelues të seksionit egjiptian të Shoqërisë së të shtypuri shkronja shqip e më pas ndërmori shpërndarjen në Egjipt të së përmuajshmes së Jeronim De Radës Fiàmuri Arbërit, që u botua nga korriku 1883 deri në nëntor 1887 në Kalabri. Ai shkroi edhe pak poezi, por të pesëmbëdhjetë vjershat që janë ruajtur - njëra prej tyre ndodhet në antologjinë e Dhimitër Kamardës A Dora d'Istria gli Albanesi, Livorno 1870 (Dora d'Istrias shqiptarët) - nuk kanë ndonjë vlerë letrare të veçantë. Me interes letrar dhe historik më të madh është letërkëmbimi i tij i vëllimshëm me albanologë të tjerë të shquar të kohës: Jeronim De Rada (1814-1903), Dhimitër Kamarda (1821-1882), Panajot Kupitori (1821-1881), Jan Urban Jarnik (1848-1923), Dora d'Istria (1828-1888), Kostandin Kristoforidhi (1830-1895), Vissar Dodani (rreth 1857-1939) dhe Gustav Majer (1850-1900).

Përpjekjet e Thimi Mitkos në fushën e folklorit u vazhduan nga bashkatdhetari i tij Spiro Risto Dine (58) (1846?-1922) nga Vithkuqi në krahinën e Korçës. Siç thotë vetë, Dinia që fëmijë kishte mësuar alfabetin e Veqilharxhit nga mësuesi i tij i shkollës Than Xheka në fshatin Treskë. Dinia emigroi në Egjipt më 1866, në moshën njëzet vjeç, rreth një vit pas Thimi Mitkos, të cilin e takoi atje e me të cilin pas pak kohe do të bashkëpunonte për përmbledhjen e Mitkos me këngë dhe përralla popullore shqiptare. Ai ishte edhe anëtar themelues i seksionit të Shoqërisë së të shtypuri shkronja shqip në Egjipt më 1881. Ndërkohë që ishte në Shibîn el Kôm, Spiro Dinia pati letërkëmbim me Jeronim De Radën dhe u frymëzua nga veprimtaria e vëllezërve Frashëri. Më vonë në jetë do të entusiazmohej sidomos nga botimi i poemës epike të Naim Frashërit Istori' e Skënderbeut, Bukuresht 1898, e cila ishte vepra poetike më e dashur për të. Vdiq më 12 prill 1922 në Egjipt. Libri për të cilin përmendet Spiro Dinia, madje i vetmi botim i rëndësishëm i tij, është një përmbledhje monumentale 856 faqesh me folklor e letërsi shqiptare, i titulluar Valët e detit, Sofje 1908. Këtë titull Dinia e zgjodhi për të simbolizuar rrugën e mundimshme të historisë së Shqipërisë si dhe dallgët e njëpasnjëshme të pushtimeve që kishin pllakosur atdheun e tij. Valët e detit është e ndarë në dy pjesë. Në 412 faqet e para kemi poezi atdhetare të vetë Dines, asnjë nga të cilat nuk është tërheqëse për lexuesin e sotëm, si dhe poezi të shkrimtarëve të tjerë e të udhëheqësve kombëtarë të periudhës së Rilindjes: Koto Hoxhi, Thimi Thoma Kreji, Kostandin Kristoforidhi, Anastas Kullurioti, Loni Logori dhe Jani Vreto. Ndonjë vjershë atdhetare, ndonëse disi e fryrë e në traditën e Rilindjes, iu kushtohet albanologëve të shquar si Johan Georg fon Han, Dora d'Istria dhe Kostandin Kristoforidhi. Pjesa e dytë e veprës i kushtohet letërsisë folklorike; ndër to gjejmë këngë dashurie, këngë dasme, vaje, vargje humoristike e

__________________________________________________ _________________

57 kr. Gangale 1973, f. 19 (II 13), f. 44 (III 1, III 2, III 19).

58 kr. Mann 1955, f. 47-48, Faensen 1980, f. 95, dhe për gjuhën e tij Hidi 1987.
__________________________________________________ _________________

satirike, ndonjë vjershë fetare e didaktike, përralla dhe mitologji. Në kohën e botimit Valët e detit ishte libri më i madh në faqe se çdo libër tjetër shqip i botuar deri atëherë.

Shtjefën Konstantin Gjeçov-Kryeziu, zakonisht i njohur me emrin Shtjefën Gjeçovi (59) (1874-1929) ishte i pari folklorist shqiptar që mblodhi letërsinë gojore në një mënyrë më sistematike e më shkencore. Ka lindur në fshatin Janjevë në jug të Prishtinës në Kosovë më 12 korrik 1874 (sipas burimesh të tjera, më 3 tetor 1873). Në shkollën e vendlindjes qe nxënësi më i mirë e me dhunti të jashtëzakonshme. Për këtë arsye, autoritetet kishtare të Shkupit e dërguan që të vogël në seminarin françeskan të Troshanit në veri të Lezhës. Më 1888, në moshën katëmbëdhjetë vjeç, u dërgua për të vazhduar shkollën në institucione arsimore françeskane në Bosnjë. Më 15 gusht 1892, hyri në seminarin e Fojnicës pranë Sarajevës, vazhdoi pastaj në Derventa (1893) dhe Banja Luka (1893) në Bosnjën veriore dhe më pas hyri në seminarin françeskan të Kreshevës, përsëri afër Sarajevës, ku studioi teologji së bashku me shokun e klasës Pashko Bardhi (1870-1948), i cili më vonë do të bëhej gazetar i njohur dhe pronar i revistës kulturore të Shkodrës Hylli i Dritës. Gjeçovi i ri u shugurua prift i urdhrit françeskan më 1896 dhe po atë vit u kthye në Shqipëri. Shërbeu si famullitar në Pejë dhe më 1905-1906 zuri vendin e shokut të tij Pashko Bardhi si mësues i shqipes në fshatin shqipfolës Arbanasi (ital. Borgo Erizzo), në rrethinat jugore të Zarës (Zadar) në bregun e sipërm dalmat. Më vonë, Gjeçovi jetoi në një numër vendbanimesh të malësisë së thepisur të Shqipërisë së veriut, përfshirë Laçin rrëzë malësisë së Kurbinit (rreth viteve 1899-1905), Gomsiqen, në lindje të Shkodrës (1907-1915), Thethin në cepin verior (1916-1917), dhe Rubikun në rrethin e Mirditës (rreth v. 1919-1921). Pikërisht këtu mes fisesh malësore ai filloi të mbledhë material për letërsinë gojore, kanunin fisnor, arkeologjinë, si edhe objekte të kulturës popullore.

Ndër botimet më të para të Shtjefën Gjeçovit janë dymbëdhjetë vjersha që dolën nën pseudonimin Lkeni i Hasit në organin me influencë të Faik Konicës Albania më 1901-1902. Ai është autor edhe i disa krijimeve dhe përkthimeve fetare, të cilat i shkroi dhe i botoi alfabetin e shkrimtarëve katolikë të shekullit të shtatëmbëdhjetë (Pjetër Budi, Frang Bardhi, Pjetër Bogdani). Disa prej tyre tani gjenden rrallë, si Pajtoria e Durzit a se Sc' Lucia, Shkodër 1902,1904 (Pajtorja e Durrësit ose Shën Luçia), dy kopje të së cilës gjenden në Bibliotekën Kombëtare në Tiranë; Atil Rreguli, Shkodër 1912, përkthim shqip i pjesës me tri akte 'Atilio Regolo' të poetit dhe melodramaturgut italian Pietro Metastasio (1698-1782); Shna Ndou i Padues, Shkodër 1912, përkthim i një vepre të një të quajturi A.N. Dal-Gal; dhe Joana d'Ark, Shkodër 1915/1916, po kështu përkthimi i një vepre të një të quajturi A. F. nga Bergamo. Ai gjithashtu la pa botuar përkthime të sentencave të Sokratit, të romanit polak shumë të lexuar Quo vadis (1916) të Henrik Shenkieviçit (Henryk Sienkiewicz, 1846-1916) dhe pjesëve nga 'Scritti su Parga' të poetit neoklasik italian Ugo Foskolo (1778-1827). Përveç kësaj, Gjeçovi na ka lënë si trashëgim gjithsej tridhjetë e tetë vepra origjinale ende të pabotuara, ndër to shtatë pjesë teatrore dhe disa tregime. Nga pjesët teatrore mund të përmendim Mojsi Golemi dhe tragjikomedia kombëtare Mark Kuli Kryeqitas, të cilat, edhe pse aspak të përpunuara, kanë vendin e tyre në fillimet e historisë së teatrit shqiptar. Një numër nga këto vepra ruhen në Arkivin Qendror Shtetëror në Tiranë.

Vështruar nga ana stilistike, veprat e Gjeçovit nuk kanë ndonjë nivel artistik fort të lartë, ndonëse, si rregull, e tregojnë përkatësinë e fortë ndaj gegërishtes dhe njohjen e shkëlqyer të saj me fjalorin e pasur dhe frazeologjinë shprehëse e të larmishme. Ndërkaq gjuha e tij është përgjithësisht lakonike dhe e ngjeshur. Kritikët e kanë cilësuar purist në gjuhë, ashtu si Anton Xanoni (1862-1915) dhe Mati Logoreci (1867-1941). Po ashtu si këta, ai ndiente kënaqësi të thellë me fjalët e rralla dhe me shprehjet tipike veriore, që kuptoheshin vetëm në këto krahina. Ndër botimet e tij më me interes është libri 144 faqesh Agimi i gjytetniis, Shkodër 1910,

__________________________________________________ _________________

59 kr. Ajeti 1951, Mata 1982, Gjeçovi 1985, dhe Malaj 1990, f. 34-35.
__________________________________________________ _________________

kushtuar Gjergj Fishtës, i cili përmban një përmbledhje artikujsh didaktikë dhe aforizmash për Shqipërinë dhe gjuhën e saj. Në këtë monografi të shkruar gegërisht mendimet i enden nga njëri filozof a shkrimtar i madh tek tjetri dhe në epoka të ndryshme. Artikujt janë të grupuar në mënyrë disi të përgjithshme sipas kësaj tematike: shoqnija, besimi e atëdheu, atdhedashnija, dhe giuha. Ai është edhe autor i një numri artikujsh dhe studimesh, të botuara e të pabotuara, për historinë, etnografinë dhe arkeologjinë e Shqipërisë. Gjeçovi madje ishte arkeolog i flaktë, sidomos në Gomsiqe e më pas në Zym, një fshat në Has afër Prizrenit. Një dëshmi e entusiazmit të tij për gërmime, për të zbuluar lashtësinë e Shqipërisë, mund të gjendet në Trashigime thrako-ilirjane, një seri artikujsh studimorë të botuar në Hylli i Dritës më 1924. Në një studim tjetër, Nji argtim arheologjik, i cili doli në revistën françeskane Zâni i Shna Ndout në korrik 1920, ai na thotë: "Arheologjia asht nji argtim aq i kandshëm, sa s'kallxohet me gojë, e sa asht i kandshëm, aq e ma asht i vlefshëm... Shifni, pra, se gadi kurrnji ndryshim s'ka ndërmjet arheologut e letrarit, qëllimi i njanit e i tjetrit ka nji qandërr e asht e mira e vendit e të qitunit në dritë të visarit kombtar".

Shtjefën Gjeçovi si studiues i kulturës shqiptare nuk la gjurmë vetëm në fushën e arkeologjisë. Ai përmendet kryesisht për kodifikimin monumental dhe botimin e së drejtës zakonore shqiptare, Kanuni i Lekë Dukagjinit, Shkodër 1933, i cili së pari u botua pjesë-pjesë në Albania të Faik Konicës më 1898 dhe 1899, e pastaj më gjerë në revistën e Shkodrës Hylli i Dritës nga 1913 deri 1924. Kanuni i Lekë Dukagjinit është unikal si shkrim e përmbledhje e ligjit të pashkruar të fiseve malësore të Shqipërisë së veriut. Ky kanun ishte ai që drejtonte dhe rregullonte sjelljen në shoqëri, madje çdo anë të jetës në trevat e veçuara e të thella të malësisë së veriut. Ai respektohej me rreptësi nga fiset dhe kishte përparësi mbi çdo legjislacion tjetër, qoftë ekleziastik apo laik, që orvatej të zinte vend në malësi. Me anën e këtij kodi ligjor të lashtë fiset malësore qenë në gjendje të ruajnë identitetin e tyre, autonominë e tyre, edhe pse për pesë shekuj me radhë qenë zyrtarisht pjesë përbërëse e Perandorisë Osmane. Vëzhguesit të sotëm mund t'i duken barbare disa aspekte të Kanunit si përcaktimi i gjakmarrjes si mjet i kërkimit të drejtësisë dhe statusi tepër inferior i gruas, së cilës i mohoheshin jo vetëm të drejtat e privilegjet e burrit, por edhe të gjitha detyrat e tij. Kanuni thotë shprehimisht: "grueja âsht shakull për me bajtë". Megjithatë, këto tipare vetvetiu pasqyrojnë realitetin social të fiseve patriarkale që aq shumë i nënshtroheshin gjakmarrjes.

Gjakmarrja, ndonëse shumë e pakësuar në Shqipëri pas Luftës së Dytë Botërore, prapëseprapë ka mbetur një tipar i shoqërisë shqiptare në veri, sidomos në Kosovë, ku realisht mijëra familje kanë rënë në grackën e riteve të gjakut dhe kanë mbetur të ngujuara edhe sot e kësaj dite. Një fushatë kundër gjakmarrjes më 1990, e drejtuar nga një komitet intelektualësh të shquar shqiptarë të Kosovës dhe në veçanti nga etnografi Anton Çetta (1920-1995), shpuri në pajtimin e mbi nëntëqind gjaqeve nëpërmjet skenash emocionuese dramatike të tubimeve të mëdha. Një nocion i kanunit fisnor, që ende shihet me një farë adhurimi apo të paktën mrekullimi, është ai i besës, mbajtja absolute e fjalës së dhënë, çfarëdo që të ndodhë. Kanuni i Lekë Dukagjinit ka qenë objekt që ka tërhequr mjaft historianë, specialistë të drejtësisë dhe etnografë, jo vetëm në Shqipëri e në Kosovë por edhe më gjerë. Kanuni është përkthyer italisht nga Pal Dodaj (Romë 1941) dhe anglisht nga Leonard Foks (Leonard Fox) (Nju Jork 1989).

Më 1926 atë Shtjefën Gjeçovi u transferua në famullinë e Zymit, një nga fshatrat katolike në krahinën e Hasit midis Prizrenit dhe Gjakovës në Kosovë. Atje, me famën që gëzonte si luftëtar kombëtar shqiptar i vendosur dhe si studiues i interesuar në zbulimin dhe nxjerrjen në dritë të lashtësisë së popullit të vet, ai ndezi urrejtjen e popullsisë serbe vendëse e të autoriteteve serbe. U vra afër Zymit më 14 tetor 1929, rrugës kur po kthehej në shtëpi nga Prizreni. Vrasja e Shtjefën Gjeçovit ishte një humbje për etnografinë dhe arkeologjinë shqiptare dhe shkaktoi një tronditje të madhe në popull anembanë vendit. Në Tiranë Parlamenti e përkujtoi vdekjen e tij me një radhë ligjërimesh prekëse më 11 nëntor të atij viti. Varri i Shtjefën Gjeçovit në Karashëngjergj afër Prizrenit ka mbetur një vend pelegrinazhi për shqiptarët e të gjitha besimeve edhe sot e kësaj dite me gjithë mospëlqimin dhe zemërimin e autoriteteve serbe, që ende përpiqen ta mbajnë Kosovën në zotërim të tyre me çdo çmim.

9.8 Lindja e gazetarisë shqiptare



Në gjysmën e dytë të shekullit të nëntëmbëdhjetë Shqipëria po lëngonte nën kandilin që po fikej të Perandorisë Osmane. I Sëmuri i Bosforit nuk kishte më çfarë t'i ofronte këtij populli që tani po kërcënohej më shumë se kurrë nga asimilimi kulturor. Ishte lëvizja e Rilindjes, e zgjimit kombëtar, ajo që, sikundër e pamë, shprehu vullnetin e Shqipërisë për të mbijetuar. Në rrethana të tilla të vështira është e lehtë të vihet re e të çmohet fakti se shtrati kryesor i letërsisë
në këtë periudhë ishte vetëm ai kombëtar dhe politik. Nuk ishte koha për ushtrime artistike e letrare abstrakte pa lidhje me realitetin kombëtar e politik. Shkrimtarët dhe intelektualët shqiptarë para së gjithash shqetësoheshin për çlirimin e popullit të tyre nga 'zgjedha turke', për arsimimin dhe përparimin kulturor të një populli të lënë prapa në pluhurin e historisë, për të ushqyer ndjenjën e identitetit kombëtar në mendjet dhe zemrat e bashkëkombasve shqiptarë, të ndarë sikundër qenë në fe të ndryshme e në sfera të ndryshme kulture të huaj. Fryma e romantizmit kombëtar në letërsinë që po lindte në këtë periudhë, pati vërtet ndikimin e vet në masat e gjera. Thirrja poetike e Pashko Vasës drejtuar bashkatdhetarëve për të shpëtuar Shqipërinë, nënën e tyre të "rrëxue e të bamun trok," ishte dëgjuar kudo, kurse vjershat patriotike të Naim Frashërit këndoheshin e pëlqeheshin gjithandej. E vërtetë është se poezitë politike do të zgjonin deri diku mendjet dhe zemrat e shqiptarëve, por ato nuk do të mjaftonin.

Përhapja e informacionit, e ideve, e veprave të letërsisë artistike të shkruara shqip, të gjitha këto tipare të një kulture të re në zhvillim, kërkonin gazeta dhe mjete botimi. Kjo është arsyeja që gazetaria luajti një rol vendimtar në letërsinë e Rilindjes të çerekut të fundit të shekullit të nëntëmbëdhjetë. Në vitet tetëdhjetë dhe nëntëdhjetë, organe periodike në gjuhën shqipe shpërthyen e lindën në të gjitha qytetet më të mëdha të Ballkanit, si në Konstantinopojë, Bukuresht, Sofje, Selanik dhe Athinë, dhe i çuan idealet e Rilindjes edhe në qoshet më të humbura të trevave ku flitej shqip (60). Botimet në gjuhën shqipe në fillim qenë të rralla. Disa organe shtypi të vjetra në gjuhë të huaja në Ballkan botonin nganjëherë ndonjë artikull në gjuhën shqipe: Pellazgos, një e përjavshme politike shoqërore në gjuhën greke për shqiptarët dhe grekët, që u botua në Lamia nga Anastas Byku; Ishkodra, organi zyrtar në gjuhën turke i vilajetit të Shkodrës, që dilte çdo javë më 1879 e që një vit më pas u vu në shërbim të Lidhjes së Prizrenit; dhe e përjavshmja që e kemi përmendur e Anastas Kulluriotit, Hê fônê tês Albanias (Zëri i Shqipërisë), 1879-1880, që dilte në Athinë dhe kërkonte një Shqipëri të bashkuar e të pavarur.

Vetë botimi i gazetave në gjuhën shqipe e ka zanafillën në Konstantinopojë me organin Drita, që më pas mori emrin Diturija, e cila u botua nga Shoqëria e të shtypuri shkronja shqip nga gushti 1884 deri në korrik 1885. Kryeredaktori i kësaj gazete të parë shqiptare në Perandorinë Osmane qe Pandeli Sotiri (1852-1890) nga fshati malor Selckë afër Gjirokastrës, i cili luajti një rol të dorës së parë në themelimin e shkollës së parë shqipe në Korçë më 1887. Në punën e botimeve, veçanërisht aktive, sikundër kemi theksuar, kanë qenë kolonitë

__________________________________________________ _________________


60 Për shtypin e Rilindjes, kr. Daka 1971-1974, Sokolova 1979, dhe Körner 1982.
__________________________________________________ _________________

shqiptare të Rumanisë (61). Pikërisht këtu filloi shtypjen e librave më 1886 e para shtypshkronjë në gjuhën shqipe, e ngritur nga Jani Vretoja. Më 15 maj 1887 në Braila, në Danubin e poshtëm, doli numri i parë i së përjavshmes Drita, më vonë në rumanishte Lumina. Një vit pas Dritës doli me katër faqe Shqipëtari/Albanezul, që u botua në Bukuresht më 7 gusht 1888 nga shoqëria Drita nën redaktimin e Nikolla Naços (1843-1913) nga Korça, i cili më vonë do të themelonte një institut kulturor shqiptaro-rumun për përgatitjen e mësuesve shqiptarë. Kjo e përjavshme, me artikuj në shqipe, rumanishte dhe frëngjishte, doli me ndërprerje pesë vjet deri më 1903, me një jetëgjatësi të shënuar për organet e shtypit shqiptar të kohës. Një e përjavshme tjetër e Bukureshtit, ku u shpallën qartë qëllimet e lëvizjes kombëtare, ishte Shqipëria, 1897-1899, në katër faqe, që botohej shqip, rumanisht, frëngjisht e greqisht nga një komitet i shoqërisë Dituria, vazhduese e shoqërisë Drita, e kryesuar nga Vissar Dodani dhe Jorgji Meksi. Ajo jep të dhëna të shkëlqyeshme për lëvizjen kombëtare në Rumani dhe gjetiu gjatë atyre dy viteve edhe për studiuesit e sotëm.

Botuesi i gazetës Shqipëria Vissar Dodani (62) (rreth v. 1857-1939) prej Korçe u frymëzua ndër të tjera nga botimi i 'Bletës shqiptare' të Thimi Mitkos më 1878, për t'ia kushtuar energjitë e veta lëvizjes kombëtare. Në mars 1880 emigroi në Bukuresht, ku kishte xhaxhanë, për të gjetur punë si tregtar, kurse më 1884 u bë anëtar i shoqërisë Drita. E përjavshmja e tij, më pas e përdyjavshme, Shqipëria, që doli në gjashtëdhjetenjë numra nga 10 maj 1897 deri më 18 qershor 1899, kishte për qëllim forcimin e unitetit të shqiptarëve të të gjitha besimeve fetare. Por Vissar Dodani nuk qe vetëm botues. Ai qe autor i një letërkëmbimi të vëlllimshëm me figura të tjera udhëheqëse të Rilindjes, si dhe i një libri me titullin Mialt' é mblétese, Bukuresht 1898 (Mjalti i bletës), një antologji 244-faqesh me poezi, fjalë të urta dhe përralla popullore, që jo rastësisht të kujton 'Bletën shqiptare' të Thimi Mitkos të botuar njëzet vjet më përpara. Në të Dodani mblodhi poezinë e tij si dhe poezi të shkrimtarëve të tjerë të Rilindjes, ndër ta Jani Vreto, Pashko Vasa, Faik Konica, Thimi Mitko, Zef Skiroi dhe Naim Frashëri.

Një pjesë e mirë e materialit të 'Mjaltit të bletës' ishte botuar më përpara në Shqipëria. Dodani botoi gjithashtu një poemë satirike me 1332 vargje me titullin Tringëllim a Serb'e zuzarëvet, Bukuresht 1903, dhe përktheu vepra mjaft të ndryshme nga njëra-tjetra, që nga përrallat arabe të Dervish Abdul Bekirit deri te libreti i operës së Verdit Trovatore, Bukuresht 1910. Më 1915, Dodani u shpërngul në Gjenevë dhe shërbeu në dhjetor 1918 si sekretar i komitetit kombëtar shqiptar të kryesuar nga Turhan pasha, kryetar i qeverisë së përkohëshme të Durrësit, e cila kërkonte njohje ndërkombëtare në Evropën pas Luftës së Parë Botërore. Në vjeshtë 1919 Dodani u kthye në Rumani. Më pas ai ka botuar librin 200 faqesh Memoriet e mija - kujtime nga shvillimet e para të rilindjes të kombit shqipëtar ndë Bukuresht, Konstancë 1930, ku përfshiu letërkëmbimin e tij me shumë figura udhëheqëse të periudhës së Rilindjes. Vdiq në kryeqytetin rumun më 16 mars 1939.

Jorgji Meksi (63) (1860-1942), kishte studiuar gazetari në Athinë para se të emigronte në Bukuresht për të themeluar së bashku me Vissar Dodanin periodikun Shqipëria, ku botoi mjaft artikuj për gjuhën shqipe, arsimin dhe politikën. Gaetano Petrotta (1882-1952) e ka quajtur Nestor të gazetarisë shqiptare (64). Më pas Meksi bashkëpunoi në Gjirokastër me gazetën e përjavshme Demokratia të Xhevat Kallajxhiut (1904-1989), e cila doli nga 1925 deri 1939. Nga

__________________________________________________ _________________

61 Për një vështrim mbi shtypin shqiptar në Rumani, kr. Bala 1964.

62 kr. Petrotta 1950b, f. 198-200.

63 kr. Petrotta 1950b, f. 200-201.

64 kr. Petrotta 1950b, f. 200.
__________________________________________________ _________________

janari 1932 deri në korrik 1934 si dhe nga shkurti 1938 e deri në fund këtë gazetë e redaktoi vetë Meksi.

Jashar S. Erebara (1872-1953) ka qenë gazetar, politikan dhe atdhetar nga Dibra, i cili pati emigruar për t'iu shtuar radhëve të shumta të bashkësisë shqiptare të kolonisë së Bukureshtit. Atje ndoqi studimet në institutin kulturor shqiptaro-rumun për përgatitje mësuesish, i themeluar në vjeshtë 1892 nga Nikolla Naçoja (1843-1913), e më pas punoi në administratën osmane derisa u dëbua për shkak se jepte mësim gjuhën shqipe. Erebara bashkëpunoi me një numër organesh shtypi shqip, sidomos me Shqipërinë e Vissar Dodanit. Në qershor 1902 themeloi gazetën e vet Albanija në Beograd, e cila doli deri më 1906. Motoja e këtij organi ishte 'Shkipnija e Shkiptarvet'. Erebara mori pjesë aktive në komitetet revolucionare anembanë Ballkanit në mbrojtje të interesave shqiptare ndërkohë që gadishulli dalëngadalë po hynte në luftë. Në gusht 1911 themeloi një gazetë tjetër, Shkupi, në Shkup për të mbrojtur interesat e kombit. Pas shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë në nëntor 1912, Jashar Erebara u bë deputet në parlamentin shqiptar dhe u përpoq për bashkimin e Kosovës me Shqipërinë.

Aktiv si botues dhe figurë e lëvizjes kombëtare në Bukuresht, e më pas gjetiu, ka qenë edhe Dervish Hima (65) (1873-1928), pseudonimi i Ibrahim Mehmet Naxhiut nga Struga në breg të liqenit të Ohrit. Hima ndoqi shkollën në Manastir e Selanik, dhe studioi dy vjet mjekësi në Konstantinopojë, ku në fillim mbështeti lëvizjen e xhonturqve dhe nisi të mendojë për zgjidhjen e çështjes shqiptare. Nga viti 1895 e deri në Luftën I Botërore u end pa u lodhur nga njeri vend në tjetrin, duke propaganduar çështjen shqiptare me artikuj e pamflete. Dervish Hima ishte kundërshtar i papajtueshëm i sundimit turk në Shqipëri dhe autor i një numri manifestesh radikale që bënin thirrje për luftë të përgjithshme kundër Portës. Si i tillë, ai u ndoq këmba- këmbës nga autoritetet osmane kudo që shkonte dhe u burgos disa herë. Në Bukuresht botoi gazetën jetëshkurtër Pavarësia e Shqipërisë, e cila doli më 1898 shqip, frëngjisht dhe rumanisht. Në tetorin e vitit tjetër u shtrëngua të ikë nga Rumania në Romë, ku bashkëpunoi me Mehmed bej Frashërin në të përdyjavshmen Zën' i Shqipënisë, që dilte frëngjisht dhe shqip. Më 1903 Dervish Hima botoi të përdyjavshmen L'Albanie në Gjenevë, e cila vazhdoi si e përmuajshme nga 1905 deri më 1906 në Bruksel. Më 1909 e gjejmë në Konstantinopojë ku nxirrte të përjavshmen Shqipëtari-Arnavud me Hilë Mosin, një organ periodik turqisht dhe shqip i financuar nga Austro-Hungaria. Kjo gazetë zgjati derisa u ndalua më 1910. Dervish Hima mori pjesë aktive në jetën publike edhe pas shpalljes së pavarësisë në nëntor 1912. Në vjeshtën e vitit 1917 u emërua nga autoritetet austro-hungareze inspektor arsimi për qarkun e Tiranës, kurse më 1920 u bë i pari drejtor i zyrës së shtypit në Shqipëri.

Brenda Shqipërisë, i vetmi organ shtypi në gjuhën shqipe në shekullin e nëntëmbëdhjetë ka qenë e përmuajshmja fetare, e përmendur më parë, Elçija i Zemers t'Jezu Krisctit, që shtypej në Shkodër në Shtypshkroja e Zojës s'Paperlyeme, të ngritur nga jezuitët më 1870. Botimi i kësaj reviste, në fillim me katër faqe, filloi në mars 1891. Pak e nga pak faqet u shtuan në tetë, dymbëdhjetë e në fund në gjashtëmbëdhjetë, kurse nga 1908 deri më 1914 pati edhe një shtojcë letrare e kulturore. Më 1914 titulli u ndryshua për të tingëlluar më shqip, Lajmtari i Zemers t'Jezu Krishtit. Po atë vit, shtojca letrare e kulturore doli si revistë mujore më vete, Përparimi, që zgjati nga janari 1914 deri më 1916. Lajmtari i Zemers t'Jezu Krishtit qe themeluar nga padër Domeniko Pasi (66) (Domenico Pasi, 1847-1914) nga Verona, i cili kishte themeluar edhe qendrën misionare jezuite në Shkodër më 1888 dhe bashkëpunoi me revistën me përkthime të një numri himnesh në shqipe deri në fund të jetës së tij. Por Lajmtari i Zemers t'Jezu Krishtit

__________________________________________________ _________________

65 kr. Kaleshi në: Bernath (red.) 1974-, f. 161-164, Prifti 1987, dhe Kaleshi 1991, f. 88-97.

66 kr. Cordignano 1933-1934, dhe Jesuits... 1988, f. 72.
__________________________________________________ _________________

mbeti një dukuri e veçantë, sepse në Shqipëri nuk kishte qendra banimi aq të mëdha sa të ofronin infrastrukturën e nevojshme për botim. As Shkodra e Korça, të vetmet qytete për të cilat mund të flitej në Shqipëri, nuk mund të krahasoheshin me ato qytete jashtë ku shqiptarët po emigronin në numër përherë e më të madh. Kryeqyteti i Bullgarisë Sofje, ashtu si Bukureshti, ishte bërë qendër e emigracionit shqiptar në gjysmën e dytë të shekullit të nëntëmbëdhjetë (67). Edhe këtu udhëheqësit e bashkësisë shqiptare, të nxitur nga kultura e zgjimit kombëtar, nisën të organizojnë veprimtari kulturore kombëtare. Ndër figurat udhëheqëse të lëvizjes kombëtare në Sofje ishte Shahin bej Kolonja (68) (1865-1919) nga Starja e Kolonjës afër Korçës. Ai kishte kryer më 1895 Mülkijen, një shkollë e njohur e administrimit publik në Konstantinopojë, dhe kishte qenë mësues në disa shkolla të mesme turke. Mbahet mend sidomos si botues i së përdyjavëshmes Drita (69), që e nxori në Sofje në 101 numra nga nëntori 1901 deri më 1908 për të mbrojtur të drejtat e kombit shqiptar. Kolonja ua shpërndau këtë gazetë shtatëqind pajtimtarëve në mbarë Perandorinë Osmane me ndihmën e konsullatave austro-hungareze. Drita, e shtypur në gjuhën shqipe me ndonjë artikull të rastit greqisht, turqisht apo frëngjisht, luajti rol në zgjimin e identitetit kombëtar ndër shqiptarët. Në këtë gazetë Sami Frashëri ribotoi manifestin e tij politik Shqipëria - Ç'ka qënë, ç'është e çdo të bëhetë? e po aty Kolonja e përktheu atë në turqishte dhe e botoi me titullin Arnavutluk ne idi, ne dir ve ne olacak; ai botoi në disa numra edhe tregimin Oxaku (Oxhaku) të Mihal Gramenos.

Veprimtaria publicistike gazetare e Kolonjës qe lehtësuar mjaft nga shtypshkronja Mbrothësia e ngritur prej Kristo Luarasit (1875-1934) nga fshati Luaras i Kolonjës. Kristo Luarasi mësimet e para i mori në shkollën e fshatit Hotovë nga mësuesi dhe botuesi Petro Nini Luarasi. Më 1892, pasi autoritetet osmane i mbyllën shkollat në gjuhën shqipe, emigroi në Rumani dhe gjeti punë si tipograf. Më 1896 u shpërngul në Sofje dhe ngriti shtypshkronjën Mbrothësia, e cila do të luante një rol të jashtëzakonshëm në përhapjen e letërsisë shqiptare. Së bashku me Kosta Jani Trebickën dhe Mid'hat bej Frashërin (1880-1949), botoi almanakun kulturor Ditërëfenjës ose Kalendari kombiar, i cili doli çdo vit, me disa ndërprerje të gjata, nga 1897 deri 1928. Kalendarët kombëtarë qenë vepra relativisht të rëndësishme në historinë e letërsisë shqiptare përderisa, ashtu si almanakët familjarë të shekullit të nëntëmbëdhjetë në bashkësitë fshatare të prerive të Amerikës së Veriut, lexoheshin në mjaft shtëpi. Këta almanakë e bënin publikun e gjerë ta ndiente se ekzistonte një letërsi shqiptare, publik që përndryshe kishte pak kontakt me veprat bashkëkohore të prozës dhe poezisë shqiptare. Por për Kristo Luarasin ky qe vetëm fillimi. Në shtypshkronjën Mbrothësia ai botoi edhe tridhjetë e shtatë monografi nga letërsia shqiptare, ndër to veprat e Spiro Dines, Mihal Gramenos, Papa Kristo Negovanit, Mid'hat bej Frashërit [Lumo Skëndo] dhe Hilë Mosit. Ai gjithashtu ribotoi veprat e Naim dhe Sami Frashërit, duke e mundësuar shpërndarjen masive të këtyre veprave të rëndësishme. Kristo Luarasi kreu udhëtime në Korfuz, Itali dhe Konstantinopojë për të bashkërenduar punët e lëvizjes kombëtare e për të nxitur botimet në gjuhën shqipe. Në Sofje bashkëpunoi me Shahin Kolonjën në themelimin e organit Drita, që përmendëm më lart. Pas revolucionit të xhonturqve Luarasi e transferoi shtypshkronjën në Selanik, ku gjatë një viti nxori rreth gjashtëdhjetë vepra: libra, gazeta, revista dhe mbi 10.000 abetare, që i shpërndau falas në popullsinë shqipfolëse. Në mars 1910, pasi autoritetet turke kishin filluar ta shihnin me

__________________________________________________ _________________

67 Për emigracionin shqiptar në Rumani e Bullgari e për kulturën e Rilindjes atje, kr. Dërmaku 1987 dhe Maksutovic 1992.

68 kr. Zallëmi 1962, dhe Tako 1984.

69 kr. Behri në: Bihiku (red.) 1981, f. 578-609.
__________________________________________________ _________________

dyshim veprimtarinë e tij, e ktheu prapë shtypshkronjën në Sofje. Këtu ai botoi gazetën e përjavshme Liria e Shqipërisë nga 1911 deri më 1915. Më 1921 u kthye në Shqipëri dhe themeloi Shtypshkronjën Luarasi, e cila do të bëhej shtypshkronja më e madhe në vend.

Kosta Jani Trebicka (vd. 1944) ishte partner i Luarasit në themelimin e shtypshkronjës Mbrothësia dhe në botimin e Kalendarit kombiar, që pati një ndikim të madh në mbarë vendin. Trebicka është edhe autor i disa poezive që u botuan në Albania të Faik Konicës, dhe përkthimeve të një proze në tri pjesë me titull Fushatë e vdekura të Sibirit (70) Bukuresht 1896, dhe pjesës në pesë akte Gjenoveva, Sofje 1908. Më 1901 ai ishte kryetar i shoqërisë Dëshira, një klub patriotik i themeluar në Sofje më 1893 për përgatitje mësuesish të shqipes. Dihet se pas një viti Trebicka dha gjuhë shqipe në një shkollë nate të hapur nga kjo shoqëri.

Ndër shqiptarët aktivistë të lëvizjes kombëtare në Sofje në vitet e para të shekullit të njëzetë ka qenë Josif Jovan Bageri (71) (1870-1915), gazetar dhe poet nga Nistrova e Rekës në krahinën e Dibrës. Më 1887, në moshën shtatëmbëdhjetë vjeç, Bageri u shpërngul në Sofje për të kërkuar punë dhe, pasi kaloi vështirësitë e para, filloi të punojë si këpucar për të nxjerrë bukën e gojës. Në kryeqytetin bullgar mësoi së pari gjuhën amtare dhe u lidh me figura të tjera të lëvizjes kombëtare shqiptare që jetonin atje, ndër ta ishin Dervish Hima dhe Jashar S. Erebara nga krahina e tij e Dibrës. Më 1893 u bë anëtar aktiv i shoqërisë atdhetare Dëshira. Botimet e tij të para qenë vjersha me tema kombëtare me frymëzim të zakonshëm rilindës, të cilat dolën në faqet e organeve Kalendari kombiar, Drita e Sofjes dhe Shpnesa e Shcypeniis e Nikolla bej Ivanajt nga 1899 deri më 1909, kur Bageri nxirrte gazetën e vet të përdyjavshme. Shqypéja e Shqypënis ishte një revistë e vogël por e bujshme, e cila nisi të botohej në Sofje më 15 maj 1909 dhe vazhdoi më vonë me një ndryshim të vogël në emër - Shqiponja e Shqipënis. Aty botoheshin lajme dhe shkrime të redaksisë shqip e bullgarisht për çështje të ditës, si dhe mjaft poezi me përmbajtje shoqërore e politike. Me gjithë përpjekjet e tij, Shqiponja e Shqipënis falimentoi dhe nuk shkoi më përtej muajit prill 1911. Në janar 1914, më shumë se një vit pas shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë, Bageri u shpërngul në Durrës për të nxjerrë të përjavshmen Ushtimi i Krujës, për të cilën kishte filluar punën nga nëntori i vitit të kaluar 'për të mbrojtur të drejtat e kombit shqiptar'. Po edhe Ushtimi i Krujës pas pak kohe ndeshi në vështirësi financiare dhe u shtrëngua të ndërpresë botimin më 1914. I varfër e i këputur, i sëmurë nga tuberkulozi dhe i pafuqishëm për t'i bërë ballë rrëmujës politike e shoqërore të vendit që tani kishte kryeqytet portin Makiavelian të Durrësit, Bageri vendosi të largohet nga Shqipëria e të kthehet në Sofje. Vdiq rrugës për në Prishtinë më 1915. Josif Bageri ishte jo vetëm botues dhe gazetar, por edhe autor i një vëllimi modest me poezi e prozë në frymë të Rilindjes, shkruar në dialektin e vendlindjes, me titull Kopësht malsori, msime të shqyptarueta dhe vjersha, Sofje 1910.

Thoma Abrami (1869-1943) ose Thoma Avrami ishte gazetar e poet nga Korça, që luajti një rol më aktiv në botimet shqipe në zgrip të shekullit. Bëri mjaft udhëtime nëpër ngulimet shqiptare jashtë (Sofje, Bukuresht, Egjipt dhe Konstantinopojë) duke punuar si gazetar dhe redaktor për zgjimin kombëtar. Më 1903 u bë redaktor i së përdyjavshmes Vetëtima që doli vetëm një numër në Sofje, dhe po atë vit i së përdyjavshmes Përlindja shqiptare që botohej në Bukuresht. Më 1904 themeloi revistën mujore Besa në Kajro me Milo Duçin (1870-1933), e cila u shpall si organ i bashkimit të atdhetarëve të vërtetë shqiptarë. Bashkëpunoi edhe me organe të tjera të kohës: me Dritën e Shahin Kolonjës në Sofje, me Shqipërinë e Vissar Dodanit në Bukuresht, me Albanian e Faik Konicës në Bruksel e më pas në Londër. Më 1908 përfaqësoi Korçën në Kongresin e Manastirit. Më pas Abrami botoi një revistë arsimore 16 faqesh në

__________________________________________________ _________________

70 kr. Falk 1896.

71 kr. Mata 1983, dhe Berani 1988.
__________________________________________________ _________________

Korçë me titull Përlindja arësimtare, numri i parë i së cilës doli në qershor 1922. Përveç veprimtarisë publicistike, Thoma Abrami ishte edhe autor proze e poezie, si dhe përkthimesh nga greqishtja dhe arabishtja. Këto të fundit u botuan më 1925. Poezitë e tij lirike, shpesh me tema kombëtare, u botuan në disa nga organet e sipërpërmendura.

I angazhuar për qëllimet e larta të zgjimit kombëtar në Sofje ishte edhe botuesi dhe shkrimtari Nikolla Lako (1880-1962) nga Korça. Ai botoi mjaft prozë e poezi si dhe një numër artikujsh në Kalendari kombiar, kurse vetë themeloi një tjetër revistë me emrin Shqipëria në Sofje më 1907. Shqipëria e Lakos ishte një revistë që nuk pati jetë të gjatë megjithëse u kushtohej çështjeve politike e shoqërore, kulturës, letërsisë dhe folklorit, përfshirë dhe ilustrime. Objektivi i shpallur i saj ishte mbrojtja e të drejtave të kombit shqiptar dhe nxitja e qytetërimit dhe përparimit të tij. Pasi u vendos me banim në Francë, Lakoja botoi një abetare e një gramatikë për shkollat fillore shqiptare që tani po ngriheshin anembanë Ballkanit: Stërvitjetore për nxënësit shqipëtarë, Paris 1909, dhe Shkronjëtore e gjuhësë shqip, Paris 1910. Ai ka gjasa të jetë edhe autor i rrëfenjave Miresia dhé ligesia dhe Te nghiarat' e nje hajduti ndene sundim të Haldupit, botuar në Paris më 1910 me pseudonimin Gjin Kroja (72). Më 1919 Lako nisi botimin e revistës politike dhe letrare Opinga në Paris (Boulogne/Seine), e cila u dallua si një organ i popullit shqiptar që kërkonte një Shqipëri autonome. Revista përmbante artikuj shqip dhe frëngjisht. Pas kthimit në Shqipëri bashkëpunoi me periodikun Gazeta e Korçës e më pas u vendos me banim në Tiranë. Lako mbahet mend për veprimtarinë kombëtare e botuese në periudhën e fundit të Rilindjes, e më pas si bamirës bujar për shkollat dhe bibliotekat e Korçës, ndërkaq edhe si botanist i shquar.

Një gazetë tjetër shqiptare që propagandoi idealet e pavarësisë e të arsimit në gjuhën shqipe në mbarë Ballkanin ishte e përjavshmja Shpnesa e Shcypeniis, e botuar nga 1905 deri më 1908 në shqip, italisht dhe serbo-kroatisht nga botuesi, shkrimtari dhe figura kombëtare Nikolla bej Ivanaj (1879-1951). Në fillim doli në Dubrovnik, më pas në Trieste e në fund në Romë. Ivanaj pati lindur në Grudë, në rajonin e sotëm kufitar shqiptaro-malazez, dhe u rrit në Podgoricë të Malit të Zi. Thuhet se ka ndjekur studimet në Beograd, Vjenë, Zagreb dhe Dalmaci. Ivanaj ka mbajtur funksione të ndryshme nëpunësie në Serbi, ndër to edhe atë të sekretarit dhe përkthyesit të Ministrisë së Jashtme të Serbisë. Pas pavarësisë së Shqipërisë Ivanaj botoi në Shkodër gazetën e përjavshme Lidhja kombëtare më 1915 në mbrojtje të vetqeverisjes dhe të drejtave kombëtare të Shqipërisë. Më 1919 mori pjesë në Konferencën e Paqes në Paris dhe u kthye në Shqipëri për të themeluar dhe botuar gazetën e përdyjavshme Koha e re më 1919 dhe 1925, si dhe të përjavshmen Republika nga 1923 deri më 1925, të dyja në Shkodër. Gjatë Luftës së Dytë Botërore botoi librin autobiografik Historija e Shqipëniës së ré. Vuejtjet e veprimet e mija. Pjesa e parë, Tiranë 1943; Historija e Shqipëniës së ré, Pjesa e II-të, Tiranë 1945, i cili merrej kryesisht me rolin e klerit katolik, si dhe një vëllim me vjersha po në Tiranë, ku edhe vdiq.

Veprimtaria letrare dhe publicistike e figurës kombëtare Risto Siliqi (73) (1882-1936) mbulon periudhën 1905-1915. Siliqi lindi më 10 gusht 1882 në një familje ortodokse në Shkodër, ku ndoqi mësimet në një shkollë fillore serbe e më pas në një shkollë të mesme turke. I frymëzuar nga leximi i veprave të Naim dhe Sami Frashërit, që në moshë të re mori pjesë në lëvizjen kombëtare shqiptare dhe, ashtu si shumë shqiptarë të tjerë të veriut, u shtrëngua të ikë në Malin e Zi të pavarur për të kërkuar strehë nga gjendja e rrëmujshme politike në atdheun e tij nën pushtimin turk. Në Cetinjë, asokohe kryeqytet i Mbretërisë së Malit të Zi, Siliqi gjeti punë në kuzhinën e një hoteli, dhe falë arsimit fillor që kishte marrë në serbishte, mundi të

__________________________________________________ _________________

72 kr. Gjika, Studime filologjike, Tiranë 1980, 4, f. 83; Hetzer 1991a, f. 145.

73 kr. Fullani 1956, dhe R. Siliqi 1956.
__________________________________________________ _________________

përfundojë shkollën. Vitet 1905-1907 ishin vite veprimtarie të madhe revolucionare e të fshehtë të intelektualëve shqiptarë brenda dhe jashtë vendit. Kudo po ngriheshin komitete revolucionare për të përgatitur një kryengritje të përgjithshme kundër sundimit osman. Shumë shqiptarë në veri të vendit i shikonin si me dyshim këto veprime, dhe kjo për vetë synimet e njohura të Malit të Zi ndaj Shqipërisë. Risto Siliqi hapi në Cetinjë një han me emrin 'Albania', që shërbeu si vend takimesh për luftëtarët kombëtarë shqiptarë. Ai gjithashtu bëri mjaft udhëtime në emër të komiteteve revolucionare për organizimin e qëndresës. Më 1911 mori pjesë aktive në kryengritjen e armatosur, e cila më në fund shpërtheu kundër sundimit turk në malësinë e Shqipërisë së veriut. Ngjarjet e kësaj kryengritjeje i hodhi në kronikën e tij Pasqyra diteve pergjakshme në të pêstin shekull Shqypêniis të robënume,Trieste 1912, e cila përmban edhe një shtojcë me trembëdhjetë vjersha patriotike. Pas pavarësisë, së bashku me shkrimtarin dhe poetin Hilë Mosi dhe Karlo Sumën, botoi në Shkodër gazetën e përjavshme Shqypnia e re, gazetë që pa dritën më 15 qershor 1913 e që vazhdoi deri më 1914. Më pas punoi si avokat në Shkodër ku dhe vdiq më 1 maj 1936. Siliqi është edhe autor i rreth 4,000 vargjeve kryesisht patriotike me frymëzim të zakonshëm kombëtar, disa prej të cilave janë botuar në organe të kohës si Kalendari kombiar dhe Liria e Shqipërisë në Sofje.

Shekulli i nëntëmbëdhjetë provoi emigrim të shqiptarëve jo vetëm në Rumaninë e Bullgarinë fqinje, por edhe në Egjipt, i cili asokohe, ashtu si vetë Shqipëria, ishte pjesë e Perandorisë Osmane (74). Më 1805, Muhamed Aliu (1769-1849), i njohur edhe me emrin Mehmed Ali, me prejardhje shqiptare nga Kavalla në Greqinë veriore, u bë pasha apo guvernator në Egjipt, i cili kishte qenë nën sundimin osman, të paktën sa për emër, që më 1517. Atje ai mundi të ngrejë një shtet me të vërtetë autonom, duke e kthyer sundimin turk në diçka formale, dhe themeloi një dinasti mbretërore që sundoi vendin deri me rrëzimin e mbretit Faruk (1920-1965) më 1952. Egjipti, asokohe, ashtu si në lashtësi, hambar i Mesdheut lindor, kishte përfituar nga rritja e tregtisë që erdhi prej hapjes së kanalit të Suezit nga Ferdinand de Lessepsi (1805-1894) më 1869. Në gjysmën e dytë të shekullit të nëntëmbëdhjetë dhe në dhjetëvjeçarët e parë të shekullit të njëzetë, shumë shqiptarë emigruan nga atdheu në brigjet e Nilit për të gjetur punë e për të siguruar një jetë më të mirë. Ata zunë vend jo vetëm në Aleksandri e në Kajro, por edhe në qytetet e Egjiptit të poshtëm si El Mansûra, Shibîn el Kôm, dhe Minya el Qamh, si dhe në bashkësi përgjatë luginës së Nilit si Beni Suef, Biba, El Fashn, Maghâgha, Manfalût dhe Er-Rodha. Nën suzerenitetin osman e më pas nën protektoratin britanik të vendosur më 1883, emigrantët shqiptarë, mjaft prej të cilëve kishin punuar shumë dhe u kishte ecur me tregtinë e pambukut, formuan bashkësi të mëdha. Prandaj nuk është për t'u habitur që disa prej shkrimtarëve dhe figurave kryesore të lëvizjes së Rilindjes kombëtare do të dilnin nga lugina e Nilit. Spiro Dine na thotë: "Karakollët e Kajros qenë plot gegë e toskë. Këngët e vallet nukë reshtnin; bozuku, tamburja e ballamaja buçisnin më në katër anët. Na dukej sikur gjindeshim në Shqipëri, tregu i armëve Suk el-silah përveç shqiptarëve tjetër nuk kish, me të shumët gegë musliman e të krishterë mirëditas..." Në dhjetëvjeçarin e parë të shekullit të njëzetë, ky ngulim mërgimtarësh u shqua sidomos për veprimtari kombëtare e botuese.

Një nga organet më të hershme të shtypit shqiptar në Egjipt ka qenë Bashkim i Shqiptarëvet, që u botua për një kohë të shkurtër si e përdyjavshme nga shtatori 1900 shqip, frëngjisht dhe turqisht nga Ismail Haki bej. Po atë vit në tetor doli gazeta Besa-Besën, që e nxirrte Milo Duçi (75) (1870-1933), i njohur edhe me emrin Mihal N. Duçi. Duçi, nip i poetit rilindës Loni Logori (1871-1929), e kaloi pjesën më të madhe të jetës në Kajro ku dhe

__________________________________________________ _________________

74 Për shqiptarët në botën arabe, kr. Mufaku 1981a, 1983, 1990, dhe Azemi & Halimi 1993.

75 kr. Fullani 1963.
__________________________________________________ _________________

mbështeti aktivisht lëvizjen kombëtare shqiptare. Më 1897 u bë kryetar i shoqërisë Vllazëria, qendër ku mblidheshin gjithë shqiptarët e atjeshëm. Besa-Besën, e para në radhën e gazetave jetëshkurtra që botoi, zgjati katër vjet. Më 1901 Duçi nxori një revistë mujore me titull Toska në Minya el Qamh. Kjo gazetë me tetë faqe në gjuhën shqipe e ndonjë shkrim në frëngjishte, zgjati deri më 1902. Më 1904, së bashku me Thoma Abramin, botoi një tjetër, kësaj radhe një revistë të përmuajshme me 24 faqe me titullin Besa, e me nëntitullin: organ i bashkimit të patriotëve të vërtetë shqiptarë. Në tetor 1906 Duçi gjithashtu botoi Shqipëria në Kajro, organ i ortodoksëve shqiptarë. Me formimin e qeverisë së parë të Shqipërisë së pavarur Duçi u kthye në atdhe, ku botoi për një kohë të shkurtër, nga qershori deri në gusht 1914 gazetën e përdyjavshme Zâna në Durrës. Por grindjet vëllavrasëse midis grupeve të ndryshme politike në shtetin e saposhpallur, e shtrënguan pas pak kohe të ikë në Itali, nga ku u kthye përsëri në Egjipt. Më 1922 themeloi një shtëpi botuese në Kajro, me emrin Shoqeria botonjesé shqipetaré ose Société albanaise d'éditions, e cila botoi jo vetëm veprat e tij, por edhe përmbledhjen e vargjeve sanskritishte, të bërë nga Çajupi, Lulet e Hindit. Më 1925 në kryeqytetin egjiptian, ai botoi edhe një gazetë tjetër me emrin Bisedimet, një e përjavshme kombëtare që zgjati deri në fillim të vitit tjetër. Duçi vdiq në Kajro më 25 nëntor 1933. Milo Duçi nuk ishte vetëm botues dhe figurë kombëtare, por edhe poet e dramaturg, sidomos në periudhën e fundit të jetës. Dyzet e gjashtë vjershat e tij patriotike e të dashurisë, botuar pjesërisht me pseudonimin Lulo Malësori, dolën në organe të ndryshme midis viteve 1897 dhe 1925. Ai është edhe autor i të paktën gjashtë pjesëve teatrale. Më të mirënjohurat nga këto përpjekje modeste janë pjesa me tri akte Nderi, Konstancë 1921, me dy akte I bir' i begut, Kajro 1921, me sa duket sipas një origjinali frëngjisht, dhe me tri akte, pjesërisht autobiografike, E thëna, Kajro 1922. Pjesët e tjera teatrore të Duçit, si për shembull ajo me katër akte Nora, drama në vargje Gjaku dhe tragjikomedia me një akt Të vdekurit e të gjallët, kanë vlera letrare të kufizuara. Më me interes është Midis dy grash, Kajro 1922, një trekëndësh melodramatik dashurie i shfaqur në pesë letra si të dërguara prej autorit nga Napoli në verën e vitit 1922. Gjon Voda nuk di si t'ia bëjë, ndodhet midis së shoqes dhe së dashurës Suzanë. Historia me letrat përfundon kur Gjon Voda vret Suzanën në një çast tërbimi xhelozie dhe pastaj vret veten.

Publicisti dhe figura kombëtare Jani P. Vruho (1863-1931) ishte nga Vërtopi i krahinës së Beratit. Që në moshë të re vajti e u ngul me banim në oazin pjellor të El Faiyûmit në Egjiptin e Epërm, ku edhe kaloi pjesën më të madhe të jetës derisa vdiq në shtator 1931. Shumë nga artikujt e tij polemikë dhe vjershat me frymë kombëtare dolën në organe periodike të kohës si Kalendari kombiar i Kristo Luarasit dhe Liria e Shqipërisë, të dyja në Sofje. Vruhoja ishte një propagandist i palodhur i çështjes shqiptare. Edhe pse gjatë shembjes përfundimtare të Perandorisë Osmane vetëqeverisja politike për atdheun e tij në Ballkan dukej tepër e pasigurt, ai vërente me kënaqësi se ndjenja e identitetit kombëtar kishte zënë rrënjë, fakt ky që përbënte një nga parakushtet për një shtet shqiptar. Më 1907 Jani Vruhoja botoi gazetën satirike shqip- greqisht Shkopi në Kajro, bashkë me Athanas Tashkon (1863-1915), një gazetë që i shërbeu bashkësisë shqiptare në Egjipt për dy vjet. Shtypej me alfabetin e Stambollit dhe kishte për synim mbrojtjen e të drejtave të kombit shqiptar, duke lëvduar ata që meritojnë të lëvdohen e duke qortuar ata që meritojnë të qortohen për çështjen kombëtare. Më 1909 Jani Vruhoja botoi një gazetë të dytë në gjuhën shqipe në El Faiyûm me emrin Rruféja. Meqë xhonturqit e ndaluan këtë të përmuajshme të qarkullonte në Shqipëri, Vruhoja ia ndryshoi titullin e ia bëri Sëpata në prill 1910, dhe kështu u bë i mundur botimi dhe shpërndarja për një kohë të shkurtër.

Ndër gazetat dhe revistat e tjera shqiptare të botuara në Egjipt në fillim të shekullit të njëzetë mund të përmenden e përdyjavëshmja Pellazgu dhe Zghimi, të dyja të botuara në Kajro më 1907 nga Sami Kulla Përzëreni, e përmuajshmja Vatra e botuar në Minya el Qamh më 1909, dhe e përjavshmja Shkreptima, e redaktuar më 1910-1911 nga gjuhëtari dhe mësuesi Aleksandër Xhuvani (1880-1961). Ndonëse mjaft prej tyre dolën për shumë pak kohë, organet e shtypit shqip në Egjipt dhanë ndihmesë për zgjimin e identitetit kombëtar jo vetëm ndër shqiptarët banues në brigjet e Nilit, por edhe brenda Shqipërisë, ku gazetat hynin shpesh kontrabandë fshehurazi doganierëve osmanë.

Ndërkohë që shumë shqiptarë në shekullin e nëntëmbëdhjetë emigruan në Egjipt e në vise të tjera të Perandorisë Osmane për të gjetur punë dhe jetë më të mirë, të tjerë iknin një herë e mirë për në tokën e premtuar, Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Në kulmin e emigrimit evropian në Amerikën e Veriut në dhjetëvjeçarët e fundit të shekullit të nëntëmbëdhjetë e në dhjetëvjeçarët e parë të shekullit të njëzetë, shumë shqiptarë, sidomos nga krahina e Korçës, e lanë vendin e tyre të varfër dhe u bashkuan me valën e emigrantëve grekë që niseshin me anije nga Selaniku e Pireu për lundrimin e gjatë e të lodhshëm drejt brigjeve lindore të Shteteve të Bashkuara, me shpresën për të filluar një jetë të re e për të gjetur atje liri e begati. Në fillim u ngulën në Nju Jork, Boston e përreth tyre, ku edhe sot gjenden ngulime jo të vogla shqiptare, si dhe në mbarë shtetet Masaçusets, Konetikët, Pensilvenia dhe Nju Xhërsi. Më pas valët e emigrantëve shqiptarë u shtynë më tutje, sidomos në Misuri, Miçigan e Ilinois, ndonëse shumica mbetën në bregun lindor. Zonat metropolitane të Nju Jorkut, Bostonit dhe Detroitit tani përbëjnë qendrat kryesore të ngulimeve shqiptaro-amerikane në Shtetet e Bashkuara. Mu në Boston më 28 prill 1912 u themelua federata panshqiptare Vatra për të bashkuar shoqërinë Besa-Besën dhe trembëdhjetë klube të tjera shqiptaro-amerikanësh në një organizatë. Kjo federatë, që ka arritur të ketë deri rreth shtatëdhjetë degë gjithsej, u kryesua në fillim nga Faik bej Konica (1875-1942) dhe Fan Noli (1882-1965). Edhe në Shtetet e Bashkuara u themeluan një numër gazetash shqiptare me rëndësi, roli i të cilave nuk do të kufizohej kurrsesi vetëm me shqiptarët që banojnë në Amerikën e Veriut.

Gazeta e parë shqiptare në gjuhën shqipe në Amerikën e Veriut ishte Kombi i Bostonit, botuar nga Sotir Peci (anglisht Sotir Pettsy, 1873-1932) nga Dardha, një fshat afër Korçës. Numri i parë i kësaj së përjavshmeje politike, kulturore e letrare në gjuhhën shqipe, me ndonjë artikull në anglishte, frëngjishte apo italishte, doli më 15 qershor 1906. Peci e propagandoi si 'të parën dhe të vetmen gazetë shqiptare në Amerikë' dhe si 'organ të interesave shqiptare'. Kombi zgjati tre vjet deri më 1909, kur e pasoi Dielli, themeluar nga Fan Noli dhe Faik bej Konica në shkurt 1909. Dielli qe organi i federatës së rëndësishme panshqiptare Vatra në Boston, dhe si i tillë ishte edhe zëdhënës i bashkësisë shqiptare në përgjithësi. Periodikë të tjerë shqiptarë të botuar në Shtetet e Bashkuara para Luftës së Parë Botërore ishin: Flamuri i Bostonit, që doli vetëm pak kohë më 1910; po aq jetëshkurtër Trumbeta e Krujës e Sejnt Luisit (St. Louis) më 1911; dhe Zër' i popullit i Nju Jorkut më 1912-1913.

Vitet e luftës 1914-1918 patën një vërshim të tërë gazetash jetëshkurtra shqiptare saqë duket sikur puna e parë e emigrantëve shqiptarë sapo vinin këmbën në Amerikë ishte të nxirrnin një gazetë. Ndër këta periodikë qenë Adriatiku botuar në Framingham, Masaçusets, më 1914; The Albanian era, 1915-1916, botuar në Denver e më pas në Çikago nga John Adams; Vullnetari në Natik (Natick), Masaçusets, shtypur më 1916-1917; Përparimi në Nju Jork, që zgjati nga 1916 në 1920; Mprojtja shqipëtare në Sejnt Luis më 1916; Luftëtari i drejtësisë në Boston më 1917; e përdyjavshmja Yll' i mëngjezit e Parashqevi Qiriazit në Boston, të cilën ajo e drejtoi nga 1917 deri më 1920; Përlindja më 1917 doli në Framingham, Masaçusets; Sazani dyjavor në Uuster (Worcester), Masaçusets, nga 1917 deri më 1918; Albania, 'organ zyrtar i partisë politike e kombëtare shqiptare', themeluar edhe kjo në Uorçester, dhe botuar në Nju Jork nga A. G. Naçe (Nache) nga 1918 deri më 1920, Shqipëria 'e përkohëshme e shoqërisë fetare muhamedane' në Uatërbëri (Waterbury), Konetikët, më 1918, si dhe e përmuajshmja e Fan Nolit The Adriatic Review e federatës Vatra në Boston, që doli nga shtatori 1918 deri më 1919. Edhe pse në zgrip të shekullit gazetat në gjuhën shqipe nuk ishin më diçka e pazakontë, botimet brenda vetë Shqipërisë, për shkaqe të kuptueshme, mbetën të rralla dhe vazhduan të
Ndryshuar për herë të fundit nga Darius : 07-07-2007 më 13:08
Absence Of Evidence Does Not Correlate To Evidence Of Absence... © Deny Ignorance © Autochthonox

jenë të kufizuara deri në shpërbërjen e Perandorisë Osmane. Gazetat dhe revistat qenë të shtrënguara të hynin fshehurazi nga jashtë. Një nga figurat e para që përfitoi nga shtimi i rrëmujës në Perandorinë Osmane e që filloi të botojë në Shqipëri në dhjetëvjeçarin e parë të shekullit të njëzetë, ishte Mihal Grameno (76) (1871-1931), botues, shkrimtar dhe figurë e shquar politike, veprimtaria letrare dhe atdhetare e të cilit kap periudhat e Rilindjes e të Pavarësisë. Gramenoja pati lindur në Korçë në një familje tregtare dhe ndoqi shkollën greke para se të emigronte djalë fare i ri në Rumani më 1885. Në Bukuresht ai mori pjesë në lëvizjen kombëtare dhe më 1889 u bë sekretar i shoqërisë Drita, që po zgjerohej. Mihal Gramenoja nuk ishte vetëm ideolog i lëvizjes së Rilindjes, por edhe njeri i veprimit. Më 1907 ai u bashkua me çetën e Çerçiz Topullit, një çetë e vjetër luftëtarësh kundër trupave turke në Shqipërinë e jugut. Me sytë e zjarrtë e mjekrën e lëshuar ai ishte vetë simboli i luftëtarit të lirisë dhe komitit ballkanas. Si mjaft figura të tjera kombëtare të periudhës, Gramenoja në fillim e përshëndeti revolucionin e xhonturqve, por shumë shpejt u vu përsëri kundër sundimit osman kur u bë e qartë se xhonturqit donin të mbanin regjimin e centralizuar. Për veprimtarinë e tij politike u arrestua disa herë. Më 10 korrik 1909 botoi numrin e parë të gazetës Lidhja orthodhokse në vendlindje, Korçë, një e përdyjavshme e re me frymë kombëtare që zgjati deri në qershor 1910, kur u mbyll nga censura.

Të njëzet e dy numrat e Lidhjes orthodhokse, me nëntitullin gazetë 'politike, leterare dhe fetare', u bënë zëdhënës sidomos i kundërshtimit ndaj hierarkisë së kishës ortodokse greke, e cila vajti shumë larg me masat e saj për ta mbytur veprimtarinë kombëtare. Më 1 shkurt 1911 Gramenoja nisi të botojë një tjetër gazetë në Korçë, atë me emrin Koha, e përjavshme politike dhe letrare për mbrojtjen e të drejtave të shqiptarëve. Më 1915, Mihal Gramenoja emigroi në Shtetet e Bashkuara dhe vazhdoi ta botojë të përjavshmen në Xhejmstaun (Jamestown), Nju Jork, deri më 1919. Të shqetësuar thellë për fatin e mëtejshëm të Shqipërisë dhe gjendjen e saj pas tronditjeve të Luftës së Parë Botërore e për mungesën e vazhdueshme të një qeverie të qëndrueshme atje, bashkësia shqiptaro-amerikane dërgoi Mihal Gramenon dhe pesë delegatë të tjerë shqiptarë për të marrë pjesë në Konferencën e Paqes të Parisit më 1919 e për të përfaqësuar interesat e Shqipërisë. Gramenoja e ndoqi konferencën si korrespondent i gazetës së Nju Jorkut Albania që botonte A. G. Naçe. Vitin tjetër u kthye në Shqipëri dhe më 10 korrik 1920 rifilloi botimin e gazetës Koha në Korçë. Gazeta jetoi deri në nëntor 1926. Koha mbrojti interesat e Shqipërisë kundër xhonturqve para Pavarësisë, edhe më pas kundër aspiratave ekspansioniste të shteteve fqinjë e të Austro-Hungarisë. Në fillim të viteve 1920 ajo mbështeti demokracinë dhe barazinë dhe shprehu miratimin e vet për qeverinë jetëshkurtër të Fan Nolit të vitit 1924. Por në vitet e fundit të saj, gazeta erdhi e u pajtua me qeverinë antidemokratike të Zogut, të cilën e pati kundërshtuar në fillim. Përveç organeve me influencë të shtypit, që nxori, Mihal Gramenoja bashkëpunoi edhe me një gamë të gjerë organesh të tjera shqiptare, ndër to me Albania të Faik Konicës në Bruksel e në Londër, Drita të Shahin Kolonjës në Sofje, Shpnesa e Shcypeniis të Nikolla bej Ivanajt në Dubrovnik, Kombi të Sotir Pecit në Boston, Shqipëria të Milo Duçit në Kajro, Korça në Korçë, Përlindj' e Shqipëniës në Vlorë, Gazeta e Korçës në Korçë, Albania e A. G. Naçe në Uorçester dhe Nju Jork, Shqipëri' e re në Bukuresht e Konstancë, dhe Dielli në Boston. I dëshpëruar, u tërhoq nga jeta publike rreth vitit 1927. Dihet se ra mjaft shpirtërisht në vitet e fundit të jetës dhe iu vu përherë e më shumë alkoolit. I sëmurë rëndë për ca kohë, vdiq në qytetin e lindjes Korçë më 5 shkurt 1931 në moshën pesëdhjetetetëvjeçare. Si figurë letrare Mihal Grameno u bë i njohur së pari më 1903 me vjershën atdhetare Vdekja, ndonëse frymës së lartë politike të kësaj vjershe dhe të tjerave më pas nuk iu përgjigj kurrë një nivel po aq i lartë gjuhësor. Më të lexueshme janë pjesët e tij teatrale dhe tregimet. Grameno është autor i komedisë me tri akte në vargje Mallkimi i gjuhës shqipe, Bukuresht

__________________________________________________ _________________

76 kr. Spasse 1956, Zallëmi 1963, Gjika 1972, 1974b, 1976, 1978, 1980, 1981, Grameno 1974, 1979, dhe Xhiku 1989, f. 153-159.
__________________________________________________ _________________

1905, subjekti i së cilës shtjellohet në Korçën e vitit 1886 dhe ku ai satirizon orvatjet greke për 'të civilizuar' shqiptarët; si edhe autor i tragjedisë me temë historike në katër akte Vdekja e Piros, Sofje 1906, për mbretin Piro (319-273 para erës sonë) të Epirit, humbjet e të cilit në beteja mbetën në histori me frazën 'fitore si e Piros'. Vepra përmban një përkushtim 'të pavdekurit vjershëtor edhe të madhit mëmëdhetar Naim be Frashërit', i cili qe burim i madh frymëzimi për të gjithë shkrimtarët shqiptarë në fillim të shekullit të njëzetë. Gramenoja botoi edhe një numër tregimesh të shkurtra me frymë sentimentale e me ndjenjë romantike kombëtare. Ndër to janë: Oxaku, Selanik 1909 (Oxhaku), në fillim botuar në disa numra në periodikun e Shahin Kolonjës Drita më 1904-1905, një histori dashurie midis djalit të një beu dhe një vajze fshatare, me subjekt që shtjellohet më 1821, në kohët e përgjakshme të Ali pashë Tepelenës; E puthura, Selanik 1909, kushtuar Hilë Mosit, një histori dashurie në pesë kapituj midis pjesëtarësh klasash shoqërore të ndryshme, me ngjarje që zhvillohen më 1815 e me shumë përshkrime të zakoneve vendore të asaj kohe; dhe Var' i pagëzimit, Korçë 1909, një satirë therëse kundër hierarkisë ortodokse greke, e cila e kishte shpallur gjuhën shqipe të mallkuar nga Zoti. Në këtë novelë pesëkapitujsh, me ngjarje të vendosura në Vithkuq më 1751, një prift ortodoks nuk pranon të thotë formulën e pagëzimit në gjuhën shqipe, dhe kësisoj shkakton rënimin e një familjeje të tërë. Në prag të pavarësisë së Shqipërisë, Gramenoja shtypi një vëllim me vargje të flakta kombëtare me titull Plagët, Manastir 1912, e më pas botoi kujtimet nga koha kur kishte qenë komit në Kryengritja shqiptare, Vlorë 1925.

Mihal Grameno ishte figurë tipike e kulturës së Rilindjes së vonë, plot ndjenjë romantike kombëtare e energji krijuese për të ndryshuar fatin e dhimbshëm të popullit e për të mbrojtur të drejtat e tij. Ai personifikon shkrimtarin-hero kombëtar të kohës dhe prandaj gëzon simpati të madhe nëpër Shqipëri. Ndërsa pjesët teatrore dhe tregimet lexohen me kënaqësi si dokumente të kohës, megjithëse ato nuk dëshmojnë ndonjë talent letrar të veçantë në krahasim me shkrimtarë të tjerë bashkëkohorë. Prandaj me gjithë gamën e gjerë të gjinive letrare që trajtoi, vendi i Gramenos në letërsinë shqiptare është kryesisht si publicist e pamfletist i jetës politike.

Një figurë tjetër e shquar, tek e cila veprimtaria publicistike dhe angazhimi politik për përmbushjen e qëllimeve të lëvizjes kombëtare lë në hije talentin letrar, ishte publicisti, politikani dhe prozatori Mid'hat bej Frashëri (77) (1880-1949), i shfaqur shpesh me pseudonimet Lumo Skëndo dhe Mali Kokojka. Mid'hat bej Frashëri qe i biri i politikanit dhe ideologut të Rilindjes Abdyl Frashëri (1839-1892) dhe nip i figurave po aq të shquara Naim dhe Sami Frashëri. Mendohet se ka lindur në Janinë dhe është rritur në Stamboll, ku familja e tij u bë qendër e lëvizjes kombëtare. Në moshën shtatëmbëdhjetë vjeç ndihmoi Kristo Luarasin (1875-1934) dhe Kosta Jani Trebickën për botimin e almanakut kulturor të njohur me emrin Kalendari kombiar, që shtypej në shtypshkronjën Luarasi në Sofje. Një vit pas vdekjes së të ungjit, Naim Frashërit, botoi një biografi të shkurtër të tij me titull Naim be Frashëri, Sofje 1901, me pseudonimin Mali Kokojka. Nga 1905 deri 1910 punoi në administratën osmane në vilajetin e Selanikut si drejtor për çështje politike. Në korrik 1908, kësaj radhe me pseudonimin Lumo Skëndo, nisi botimin e gazetës së përjavshme Lirija në Selanik, që zgjati deri më 1910. Ai ishte në drejtim të Kongresit të Manastirit më 14-22 nëntor 1908, kurse në janar të vitit tjetër nisi të botojë një revistë mujore me emrin Diturija, organ periodik i ilustruar me interes kulturor, letrar e shkencor që doli më 1909 në Selanik, më 1916 në Bukuresht dhe nga 1926 deri 1929 në Tiranë. Mid'hat Frashëri luajti rol të madh në klubin patriotik të Selanikut, i cili shquhej për qëndrimin relativisht pajtues ndaj xhonturqve e që më pas pati kundërshtimin e figurave kombëtare më radikale. Veprimtaria politike e Mid'hat Frashërit mori një karakter më kombëtar gjatë luftërave ballkanike dhe shembjes përfundimtare të Perandorisë Osmane, kur Shqipëria

__________________________________________________ _________________

77 kr. Petrotta, f. 316-320, Mann 1955, f. 51-55, dhe Bethell 1984, 1993.
__________________________________________________ _________________

ndodhej para rrezikut që të gllabërohej nga fqinjët e saj ballkanikë. Pas pavarësisë në nëntor 1912, u bë i pari ministër i vendit për punët botore, kurse më pas konsull i përgjithshëm i Shqipërisë në Beograd dhe drejtor i përgjithshëm i postave. Me shpërthimin e Luftës së Parë Botërore u internua në Rumani për një farë kohe, por, pasi u lirua, iu kthye përsëri botimeve. Nga 5 maji 1916 drejtoi të përdyjavëshmen e Bukureshtit L'indépendance albanaise, një nga të shumtat organe jetëshkurtra të lëvizjes kombëtare shqiptare gjatë Luftës së Parë Botërore. Më pas e shohim në Lozanë, ku banoi me kushëririn Mehdi Frashëri (1874-1953) e ku shkroi një numër artikujsh publicistikë e studimorë. Më 25 nëntor 1920 u emërua kryetar i delegacionit shqiptar në konferencën e paqes në Paris, ku jetoi deri më 1922. Në Paris vazhdoi veprimtarinë publicistike në shtypin francez për të propaganduar qëndrimin e Shqipërisë në ristrukturimin e Evropës së pasluftës. Artikujt e tij të kthjellët e racionalë dolën në organe si France-Orient, L'Europe nouvelle, Mercure de France, Revue de Genève dhe Les Peuples libres. Më pas mbajti disa poste minister dhe ishte ambasador i Shqipërisë në Greqi nga 1923 deri në 1926. Në periudhën e diktaturës Zogiste ai e la politikën për një farë kohe dhe hapi një librari në Tiranë. Vetë kishte një bibliotekë private jashtëzakonisht të pasur, me rreth 20,000 vëllime, më e madhja në Shqipëri në atë kohë, të cilën në shkurt 1938 e ofroi për krijimin e një Instituti Studimesh Shqiptare. Për fat të keq ky projekt nuk u realizua në vitet më pas. Në fund të vitit 1942 rihyri në arenën politike për të luftuar kundër pushtimit të vendit nga Boshti, dhe u caktua udhëheqës i Ballit Kombëtar, lëvizje antikomuniste e qëndresës, që rivalizonte për pushtet me partizanët komunistë. Në vjeshtë 1944, kur pa se në Shqipëri po fitonin komunistët, iku në Italinë e jugut. Biblioteka e tij në Tiranë u konfiskua dhe përfundoi në Bibliotekën Kombëtare në Tiranë. Vitet e para të luftës së ftohtë e gjetën Mid'hat Frashërin në Perëndim në përpjekje për të formuar një koalicion të forcave opozitare antikomuniste në Angli e në Shtetet e Bashkuara. Vdiq nga një krizë zemre në hotelin Lexington në avenynë Lexington në Nju Jork më 3 tetor 1949.

Mid'hat bej Frashëri është autor i një game të gjerë veprash edukative: tekste shkollore, përkthime, artikuj gazetash, broshura politike dhe rrëfenja didaktike. Deri më 1926 kishte botuar rreth njëzet vepra shqip. Nga botimet joletrare, në mund t'i quajmë kështu, në veçanti mund të përmenden: Istori e shkrimit shqip, botuar më 1901 në revistën Diturija, një nga historitë më të para të letërsisë shqiptare; Këndime për shkollat e para, Selanik 1910; Istori e mbretëris otomane, Konstantinopojë 1912; Letra mi një udhetim në Svicrë, Sofje 1915; dhe Plagët tona. Çë na mungon? Çë duhet të kemi?, Tiranë 1924, një traktat 61 faqesh për gjendjen morale, materiale dhe psikologjike të Shqipërisë. Kalendari kombiar për vitin 1926, Tiranë 1926, që ai e shtypi në shtypshkronjën Luarasi në kryeqytetin në zhvillim të Shqipërisë, mbahet mend për ribotimin e fjalorit greqisht-shqip të Marko Boçarit (1790-1823), të hartuar më 1809.

Ndër përkthimet në shqip të Frashërit mund të veçojmë Gjyjom Telli prej Lamartin, Sofje 1898 (Guillaume Tell) të poetit dhe shtetarit frëng Alfons de Lamartin (1790-1869), i cili pati jetuar vetë ca kohë në Ballkan, dhe Bëj-e të mirën pa hith-e në det, Sofje 1900 (Thust du was gutes, wirf's ins Meer), një rrëfenjë moralizuese gjermane e Franc Hofmanit. Ai përktheu edhe pjesë nga Robenson, Selanik 1909 (Robinson Crusoe) i Daniel Defosë (1660-1731); Über die Geschichte und Sprache der Albaner und der Wlachen nga studiuesi suedez Johan Tunman (Johann Thunmann, 1746-1778); dhe Psikologji e edukatësë, Tiranë 1923 (Psychologie de l'éducation), nga psikologu frëng Gustave Le Bon (1841-1931). Në fushën e letërsisë origjinale Mid'hat bej Frashëri ishte një nga shqiptarët e rrallë të kohës që nuk botoi ndonjë vjershë, çka sjell një farë lehtësimi kur sheh shpërthimet nga të gjitha anët të vrullit kombëtar dhe thirrjeve poetike nga moria e poetëve rilindës me talent të kufizuar. Sidoqoftë, ai botoi një përmbledhje me poezi në prozë, tregime të shkurtra dhe përsiatje me titullin Hî dhe shpuzë, Sofje 1915. Këto tregime për vuajtjet nën zgjedhën turke, për gjakmarrjen mes shqiptarëve dhe për luftërat në Ballkan janë interesante, megjithëse përshkohen nga një notë pakëz e tepruar didaktike.

9.9 Figura minore të letërsisë së Rilindjes



Lindja e gazetarisë dhe botimeve në fund të shekullit të nëntëmbëdhjetë dhe fillim të shekullit të njëzetë u dha intelektualëve dhe një numri të madh figurash kombëtare mundësi botimi për veprat e tyre letrare, që krijoheshin e shkruheshin me një gjuhë ende të papërpunuar. Problemi kryesor i këtyre autorëve ishte forcimi i identitetit kombëtar dhe çlirimi i vendit nga zgjedha turke, dhe këtij qëllimi ia kushtuan energjitë e veta në shumë fusha. Me sa duket, gati të gjitha figurat madhore e minore të periudhës së Rilindjes, në një shkallë a në një tjetër, janë marrë me poezi si mjet e mënyrë për të shprehur dëshirat e qëllimet e tyre atdhetare, dhe pikërisht kjo poezi me frymë romantike kombëtare përbën materialin kryesor letrar në shtypin e ditës, si në Shqipëri ashtu edhe në ngulimet shqiptare jashtë.

Një nga poetët e shumtë minorë të periudhës, që botoi poezi të tillë për të zgjuar popullin nga letargjia ku kish rënë në dhjetëvjeçarë amullie dhe korrupsioni osman, është Koto Hoxhi (1824-1895), i njohur edhe me emrin Kostantin Hoxhi, nga Qestorati në krahinën e Gjirokastrës. Hoxhi mori mësimet në një shkollë greke e më pas në Konstantinopojë, ku u frymëzua nga takimet me vëllezërit Frashëri e me udhëheqës të tjerë të lëvizjes për t'iu përkushtuar çështjes kombëtare. Ai ishte anëtar themelues i Shoqërisë së të shtypuri shkronja shqip në tetor 1879. Hoxhi punoi shumë për zhvillimin e shkollës në vendlindje dhe prandaj u shkishërua nga mitropoliti ortodoks grek i Gjirokastrës, sepse kishte "krijuar një çështje shqiptare". Vdiq pasi e sulmuan mu përballë kishës në fshatin e lindjes Qestorat. Vjershat patriotike me frymë popullore të Koto Hoxhit dhe shkrimet e tjera didaktike e fetare u botuan pas vdekjes në antologjinë prej 244 faqesh të Vissar Dodanit Mialt' é mblétese, 1898, dhe në përmbledhjen letrare folklorike prej 856 faqesh të Spiro Risto Dines Valët e detit, Sofje 1908.

Sali Butka (78) (1857-1938) ishte një tjetër poet popullor nga Shqipëria e jugut. Kjo figurë interesante vinte nga fshati Butkë i Kolonjës buzë kufirit me Greqinë dhe ishte një nga udhëheqësit kryesorë të forcave shqiptare qoftë kundër grekëve, po ashtu edhe kundër xhonturqve. Poezia e tij kombëtare e politike, e frymëzuar pjesërisht nga Naim Frashëri, u botua në përmbledhjen Ndjenja per atdhe, Korçë 1920.

Murad Toptani (79) (1868-1918) lindi në Stamboll dhe u rrit në familjen Frashëri me të cilën kishte lidhje fisnore. U burgos nga autoritetet osmane për veprimtari kombëtare e u dërgua në Anadoll. Ka qenë i pranishëm në Vlorë në shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë nga Ismail Qemal bej Vlora në nëntor 1912 dhe mori pjesë në themelimin e së parës shkollë shqipe në Tiranë. Poezia atdhetare e Murad Toptanit u botua në vëllimin Vjershat e Murad Toptanit, Tiranë 1924. Ai ishte edhe një skulptor i shquar.

Poeti Thimi Thoma Kreji ishte një figurë udhëheqëse kombëtare e bashkësisë shqiptare në Egjipt. Shok i Thimi Mitkos, Jani Vretos dhe Spiro Risto Dines, ai qe një nga anëtarët themelues të klubit atdhetar në Shibin el Kôm më 1882 dhe i pari sekretar i saj. Kreji tregoi interesim të madh për çështjen e alfabetit të shqipes dhe shkroi greqisht një traktat për këtë temë. Asgjë nga poezia e tij nuk u botua sa qe gjallë. Një pjesë e saj, me tema tipike të periudhës së Rilindjes, doli më pas në Valët e detit të Spiro Risto Dines, Sofje 1908.

__________________________________________________ _________________

78 kr. Godo 1964.

79 kr. Hudhri 1978.
__________________________________________________ _________________

Një tjetër poet i Rilindjes që jetoi në Egjipt ishte Loni Logori (80) (1871-1929), me prejardhje nga Korça, dajë i Milo Duçit (1870-1933). Vargu disi elegjiak me temë kombëtare dhe poezia sentimentale e dashurisë e kësaj figure me autoritet në bashkësinë shqiptare të Nilit u botua në Kalendari kombiar të Sofjes, në gazeta të kohës e në Valët e detit. Logori u kthye në Shqipëri në fillim të viteve 1920 dhe vdiq në Durrës.

Një poet minor i Rilindjes nga Shqipëria e jugut ishte Mihal Dhosi (1873-1937), prift i lindur në fshatin Kosovë të krahinës së Përmetit. Dorëshkrimet e tij u zbuluan me vonesë, dhe një pjesë e vargjeve u botuan pas vdekjes në librin Ç'pate bilbil, pse pushove, Tiranë 1972. Në të dallohen tema të zakonshme kombëtare të asaj kohe, pa ndonjë frymëzim të veçantë.

Josif Haxhimima(l. 1882) nga Elbasani përdori shpesh pseudonimin Rras' e Bardhë për vjershat dhe artikujt e botuar në Kalendari kombiar dhe në revistën Diturija. Ky poet studioi në Manastir e më pas punoi mësues në shkollën turke të qytetit të Elbasanit. Më 1915 e la mësuesinë dhe hyri në administratën juridike. Gazetari Namik Selman Delvina(1875-1933) ishte autor lirikash patriotike dhe dramash, ndër to dhe i përmbledhjes poetike Hidhërimet e zemërës, Selanik 1909, dhe i pjesës teatrore me tetë akte Dashurija e mëmëdheut, Selanik 1909. Ka qenë edhe kryeredaktor i gazetës tiranase Rilindja e Arbënis më 1930. Nga Çamëria, krahina në kufirin shqiptaro-grek përballë Korfuzit, ishte Qamil I. Çami (1885-1933), i cili mori pjesë aktive në lëvizjen kombëtare e më pas punoi si mësues. Rrëfenjat dhe përrallat popullore të tij në vargje u botuan pas vdekjes në Fabula dhe vjersha, Tiranë 1973. Të rrallë qenë shkrimtarët e periudhës së Rilindjes që ia kushtuan talentin e tyre prozës.

Gjon Shiroka (vd. 1914) ishte përkthyes e publicist, lindur në një familje të kamur nga Shkodra. Përmendet për përkthimin e traktatit moral të Silvio Pellicos Ligjiratë mîi detyrat e trimit, Shkodër 1912 (Dei doveri degli uomini). E vranë më 30 gusht 1914. Shkrimtari dhe studiuesi Simon Shuteriqi ose Suteriqi (1883-1951) nga Elbasani ishte autor i një Abetare shqipe, Manastir 1911; Varri i dashnorëvet, Manastir 1911; dhe Jetëshkrimi i Konstandin Kristoforidhit, Manastir 1911.Ramiz Harxhi (1892-1966) nga Gjirokastra ishte një poet i periudhës së pavarësisë, po ta shohim ngushtë, por vargu i tij me frymë kombëtare është thellësisht rilindës. Pasi bëri shkollën në Konstantinopojë, Harxhi emigroi në Shtetet e Bashkuara dhe banoi në Masaçusets e në Nju Hampshir gjatë Luftës së Parë Botërore. Pas gjashtë vjetësh mërgimi në Amerikë, u kthye i përmalluar në vendlindje duke marrë dhe një detyrë në qeverinë e sapoformuar të pavarësisë. Poezia e tij modeste plot mall dhe dashuri për Shqipërinë u botua së pari më 1914 e u përmblodh në vëllimin Ndjenjat e zemrës, Boston 1917, me gjashtëdhjetë e një vjersha gjithsej. Ka shkruar edhe disa vargje sentimentale dashurie.
Absence Of Evidence Does Not Correlate To Evidence Of Absence... © Deny Ignorance © Autochthonox


Gjurmet e Civilizimeve te zhdukura Dodona pjese e trashegimise se vjedhur Fshehje te Zbulimeve Arkeologjike Shtetet Ilire Antropologjia e Ballkanit

9.10 Përfundime



Mund të pohohet pa kurrfarë ngurrimi se periudha e Rilindjes pati rëndësi të shumë të çmueshme për ekzistencën kulturore e politike të Shqipërisë. Në historinë e saj politike Shqipëria kaloi nga një rajon i humbur, i panjohur e i prapambetur i Perandorisë Osmane, dhe zuri vendin e vet në gjirin e shteteve të Evropës. Epoka e Rilindjes krijoi vetëdijen e qenies si komb dhe e bëri gjuhën shqipe mjet të natyrshëm të shprehjes kulturore e letrare të popullit shqiptar.
Në fillim nuk qe aspak e sigurtë se përpjekjet e shkrimtarëve, publicistëve dhe intelektualëve shqiptarë të kësaj periudhe për shtetformim e konsolidim kulturor do të

__________________________________________________ _________________

80 kr. Fullani 1961.
__________________________________________________ _________________

kurorëzoheshin me sukses. Lidhja e Prizrenit, e krijuar më 1878 si përgjigje ndaj vendimeve të Kongresit të Berlinit, në realitet dështoi. Ajo vërtetë pengoi aneksimin e një pjese të madhe të trojeve shqiptare nga Serbia dhe Mali i Zi, por ndërkohë nuk i doli mbanë në detyrën që i kishte venë vetës për të bashkuar të gjithë vendin në një vilajet të vetëm, d.m.th. në një njësi të vetme administrative të Perandorisë Osmane, çka konsiderohej si parakusht i dorës së parë për një shkallë të caktuar autonomie. Lidhja e Prizrenit u shkatërrua nga Porta e Lartë më 1881, kurse shumica e udhëheqësve të saj u vranë, u burgosën ose u syrgjynosën. Pjesa më e madhe e kryengritjeve në vitet që pasuan, ndonëse të shumta për nga numri, më fort se luftë për synime të larta kombëtare qenë shprehje dufi për të kërkuar përmbushjen e disa kërkesave praktike, për shembull - për të kundërshtuar çarmatosjen e fiseve të veriut nga ana e qeverisë turke, mbledhjen e taksave apo thirrjen e burrave nën armë.

Ideja për autonominë politike e më tej për pavarësinë i vuri shkrimtarët dhe intelektualët shqiptarë në dilemë. Ata e ndienë fare mirë dhe qenë të vetëdijshëm se pavarësia mund të kthehej në bumerang për këtë vend të vogël të Ballkanit. Duke bërë pjesë në Perandorinë Osmane, edhe pse në rënie e sipër, shqiptarët të paktën qenë të mbrojtur nga synimet ekspansioniste të shteteve fqinjë të krishtera. Megjithë shkallën e lartë të korrupsionit e të paaftësisë së administratës turke, nën të cilën shqiptarët po vuanin në dhjetëvjeçarët e fundit të Perandorisë, për shumë udhëheqës rilindës ishte një përparësi e çmuar taktike që të sundoheshin nga Bosfori i largët e jo nga Cetinja, kryeqyteti i afërt i Mbretërisë së sapolindur të Malit të Zi, apo nga serbët dhe grekët. Kështu, ata u mjaftuan me luftën për forcimin e ndjenjës dhe vetëdijes kombëtare, duke mos nxitur ndonjë ballafaqim të drejtpërdrejtë politik me Portën. Në një memorandum dërguar Fuqive të Mëdha nga shqiptarët e Manastirit në tetor 1896, shqiptarë myslimanë e të krishterë bashkë protestonin me të drejtë se serbët, bullgarët dhe grekët gëzonin përkrahjen dhe mbrojtjen e Fuqive të Mëdha, kurse për ta mungonte çdo lloj përkrahjeje. Ata nuk kërkonin privilegje, e as nuk dëshironin pavarësi të plotë nga Turqia. Ata donin vetëm të jetonin si shqiptarë. Për këtë qëllim, kërkonin bashkimin e të pesë vilajeteve (Kosovë, Manastir, Selanik, Janinë dhe Shkodër) në një njësi të vetme administrative me kryeqytet Manastirin, me një administratë shtetërore dygjuhëshe (turqisht dhe shqip), me një kuvend përfaqësuesish të zgjedhur, me shkolla në gjuhën shqipe, me liri të plotë gjuhe dhe feje, si dhe me kufizimin e shërbimit të detyrueshëm ushtarak vetëm në pjesën evropiane të Perandorisë. Ndërkaq, Porta e Lartë ende nuk po shfaqte kurrfarë vullneti që të arrinte një kompromis për çështjen e autonomisë së shqiptarëve. Si rezultat, kryengritjet popullore kundër sundimit turk vazhduan në këtë periudhë pa ndërprerje, e sidomos në Shqipërinë e veriut dhe në Kosovë. Gjendjen e përgjithshme të rrëmujës dhe pasigurisë e rëndonin bandat e çetat anembanë vendit, të cilat prishnin edhe atë që kishte mbetur nga rendi ekonomik dhe helmonin marrëdhëniet ndëretnike.

Shumë nacionalistë shqiptarë ushqyen besim të madh te lëvizja e xhonturqve, e cila do të shpinte në revolucionin e korrikut 1908 e në përmbysjen e Sulltan Abdyl Hamidit II (1842-1918) pas një viti. Mid'hat bej Frashëri sidomos i bëri thirrje parisë shqiptare t'u jepte mbështetje të plotë xhonturqve, të cilët e kishin selinë në qytetin e tij, në Selanik. Nuk ka dyshim se edhe shqiptarët vetë luajtën një rol me rëndësi në revolucionin e xhonturqve, i cili përshpejtoi fundin e kësaj periudhe stagnacioni të përgjithshëm, e që i dha Perandorisë kushtetutë dhe qytetarëve barazi në dukje pavarësisht nga feja. Por shpresat që shqiptarët kishin mbështetur te xhonturqit u shuan shpejt, kur u bë e qartë se administrata e re qe po aq centraliste sa e vjetra, në mos më shumë. Shqiptarët nuk do të bënin pjesë në atë valë nacionalizmi mbarëturk që po përhapej nëpër Evropë. Tipike për këtë qëndrim ishin fjalët e publicistit Dervish Hima në një ceremoni në Shkodër në gusht 1909 me rastin e kushtetutës së re, e cila në fillim qe pritur me mjaft entuziazëm naiv nga fiset e Shqipërisë së veriut (81). Qazim Beu, një

__________________________________________________ _________________

81 kr. përshkrimin prekës të Edith Durhamit në High Albania, 1909, f. 223-231.
__________________________________________________ _________________

oficer turk që e mori fjalën në ceremoni, u shpreh me këtë frymë të re të nacionalzmit turk: "Tani nuk ka më myslimanë e të krishterë, nuk ka më kombësi të ndryshme. Ka vetëm një popull osman." Duke ia ndërprerë fjalën, Dervish Hima kundërshtoi duke thënë se shqiptarët nuk janë tjetër veçse 'shqiptarë' dhe nuk do ta ndiejnë veten të kënaqur veçse kur të jenë të lirë në një Shqipëri të lirë, si pjesë e një konfederate shtetesh të pavarura ballkanike nën suzerenitetin e Sulltanit (82). Ndërsa shpresat për autonomi nuk po fuqizoheshin, shqiptarët arritën të përfitojnë nga reformat e xhonturqve dhe nga liberalizmi relativ në çështjet kulturore. Kështu, ata ngritën shkolla në gjuhën shqipe dhe themeluan gazeta në këtë gjuhë si dhe klube patriotike. Por rrethi tragjik i shtypjes dhe i kryengritjeve të përgjakshme vazhdonte.

Po në këtë kohë u mblodh Kongresi i Manastirit (83) nga 14 deri më 22 nëntor 1908. Ky kongres, i mbledhur për të vendosur për problemin e ndërlikuar të alfabetit, u organizua nga shoqëria vendëse Bashkimi dhe u propagandua nga Mid'hat bej Frashëri në revistën e tij Lirija:"... ardhi një ditë e pëlqyerë për istorinë tonë, që të nisim liruar' e papengim të punojmë për mbrodhësin' e lumtërin' e kombit tonë, jo me barut edhe me armë, po me kartë e pëndë, andaj kjo çështje e Abecesë lipsetë të jetë fillim, që pa atë nuku do mundime të harijmë qëllimetë tona të lartëra për mbrodhësi të gjuhësë (84)." Mid'hat bej Frashëri e drejtoi këtë mbledhje, ku morën pjesë delegatë të të gjitha besimeve nga mbarë Shqipëria dhe kolonitë shqiptare jashtë. Ndër pjesëmarrësit e shquar qenë Shahin bej Kolonja dhe Petro Nini Luarasi nga Kolonja, Gjergj Fishta, Ndre Mjeda, Mati Logoreci, Luigj Gurakuqi dhe Hilë Mosi nga Shkodra, Thoma Abrami nga Korça, Sotir Peci nga Bostoni, dhe Bajo Topulli e familja Qiriazi nga Manastiri. Kongresi zgjodhi një komision prej njëmbëdhjetë antarësh nën kryesinë e atë Gjergj Fishtës për të studiuar problemin e alfabetit e për të dalë me propozime. U arrit menjëherë mendimi i përbashkët që, pavarësisht nga alfabeti që do të vendosej, kryesorja të mbetej forcimi i unitetit kombëtar. Këtë ide Fishta e shprehu duke thënë se "sado q'ësht' i dërguarë prej shoqërisë Bashkim, s'ka ardhurë për të mprojtur atë abece, po për të gjeturë një mënyrë që të bashkohemi të tërë (85)." Tre alfabetet kryesorë që u morën në shqyrtim qenë 1) alfabeti i Agimit, i shoqërisë letrare Agimi të Shkodrës i propozuar nga Ndre Mjeda; 2) alfabeti i Bashkimit, i shoqërisë letrare Bashkimi të Shkodrës i hartuar nga Prenk Doçi; dhe 3) alfabeti i Stambollit, i hartuar nga Sami bejFrashëri. Toskët ishin më fort për alfabetin tradicional të Stambollit, kurse gegët zakonisht pëlqenin alfabetin e Bashkimit, i cili ishte më praktik për botimet, sepse nuk kishte shkronja jolatine. U shqyrtuan gjithashtu edhe dy alfabete të tjerë, alfabeti grek i përhapur për përdorim të shqipes nga Kostandin Kristoforidhi, dhe alfabeti arab, të cilin shumë myslimanë të devotshëm, sidomos në Maqedoni e Kosovë, vazhduan ta shohin si të vetmen zgjidhje edhe për shumë kohë pas Kongresit. Pas disa ditësh plot me diskutime, e duke marrë gjatë kësaj kohe edhe telegrame nga mbarë Shqipëria me kërkesën që të vendosej njëri apo tjetri alfabet, komisioni vendosi të pranojë variantet e modifikuar të alfabeteve të Bashkimit e të Stambollit.

Të dy mund të përdoreshin tani në shkolla e në botime. Megjithatë, pranimi nga të gjithë i vendimit të komisionit do të donte ende shumë kohë. Problemi i alfabetit qe një temë politike e diskutuar nxehtë gjatë Rilindjes, e kështu do

__________________________________________________ _________________

82 kr. Archives du Ministère des Affaires Etrangères de France, Shkodër, 26 gusht 1908, dhe Pinon 1909, f. 813.

83 kr. Senkevi… 1959, f. 120-124, Skendi 1960, f. 276-278, Buda, Domi & Pollo (red.) 1972, Demiraj & Prifti 1978, dhe Ibrahim Hoxha 1986.

84 kr. Lirija, Selanik, 8 vjesht' e 3-të [nëntor], 1908, f. 1, dhe Senkevi… 1959, f. 121.

85 kr. Lirija, Selanik, 8 vjesht' e 3-të [nëntor], 1908, f. 2, dhe Skendi 1960, f. 276.

__________________________________________________ _________________

të mbetej edhe për disa vjet me radhë në të ardhmen. Sidoqoftë, me vendimin për të mbështetur një zgjidhje kompromisi, kongresi shtroi rrugën për një kalim shkallë-shkallë nga alfabeti i respektuar i Stambollit te alfabeti i tanishëm i shqipes i bazuar në shkronja latine, si dhe arriti të mënjanojë mjaft polemika e kundërshtime në vitet e mëvonëshme. Ndonëse një gjuhë letrare me një drejtshkrim përfundimtar për të gjithë leksikun u vendos vetëm më 1972 në kongresin e drejtshkrimit të Tiranës, vendimet e miratuara në Manastir, gjashtëdhjetë e katër vjet më herët, e lehtësuan mjaft formimin e disa normave gjuhësore në fushën e botimeve dhe ndihmuan në ecjen përpara të një letërsie shqiptare më të njësuar.

Ndërkohë që mbijetesa e Perandorisë Osmane sa vinte e po bëhej më e pasigurt, kryengritjet shqiptare vazhdonin: më 1910 në Kosovë dhe në malësitë e Shqipërisë së veriut, më 1911 në krahinën katolike të Mirditës dhe në malësinë e veriut dhe më 1912 në Shkup, Dibër e Vlorë. Në tetor 1912, rënia përfundimtare e Perandorisë Osmane në Evropë e dha shenjën me shpërthimin e Luftës Ballkanike, në të cilën grekët, serbët, malazezët dhe bullgarët u bashkuan për të dëbuar turqit nga Evropa. Brenda dy muajsh, në të vërtetë e gjithë Shqipëria u pushtua nga shtetet fqinjë ballkanikë që, në fushatën e tyre antiturke e deridiku antimyslimane, nuk kishin ndërmend të njihnin aspiratat e ligjshme të popullit shqiptar. Në mes të asaj zbrastësie pushtetore e rrëmuje të krijuar nga humbja e menjëhershme e turqve, politikani shqiptar me parandjenjë të fuqishme Ismail Qemal bej Vlora (1844-1919), pasi siguroi përkrahjen austro- hungareze, thirri një kongres kombëtar të intelektualëve shqiptarë në Vlorë, ku morën pjesë tridhjetë e shtatë delegatë nga Shqipëria e mesme dhe e jugut. Në këtë mbledhje, më 28 nëntor 1912, Shqipëria u shpall përfundimisht e pavarur, duke i dhënë fund pesë shekujve të pushtimit turk. Nata e gjatë e sundimit osman mbaroi.

Pas Konferencës së Londrës në dhjetor 1912, në të cilën Fuqitë e Mëdha de facto e njohën ekzistencën e shtetit shqiptar të sapolindur, u krijua një komision me detyrën e pakëndshme të përcaktimit të kufijve të shtetit të ri. Edhe pse pavarësia qe shpallur e të paktën përkohësisht qe siguruar në shkallë ndërkombëtare, nuk do të vononte shumë dhe entuziazmi i shqiptarëve do të binte. Nga shteti i ri ishin lënë jashtë më se gjysma e territorit shqipfolës dhe rreth dyzet përqind e popullsisë shqiptare. Dhe fakti më tragjik qe se Kosova, e cila kishte qenë çliruar' nga ushtria serbe, iu dha Serbisë, gabim ky i tmerrshëm, pasojat e të cilit në Ballkan ndihen edhe sot e kësaj dite.

Periudha e Rilindjes për letërsinë shqiptare, e përcaktuar kryesisht nga rrjedha e historisë së Shqipërisë, është në të vërtetë periudhë e vështirë për t'u datuar me përpikmëri. Mendimi i përgjithshëm është se fillimin e periudhës së Rilindjes e shënon Lidhja e Prizrenit e mbledhur më 1878, ndonëse fazat paraprake të zgjimit kombëtar e kulturor, sikundër e pamë, mund të vëzhgohen në gjysmën e parë të shekullit të nëntëmbëdhjetë. Shpallja e pavarësisë së Shqipërisë në nëntor 1912 vjen për mbarë të quhet edhe si datë e përfundimit të kësaj periudhe, por si lëvizje letrare periudha e Rilindjes vazhdoi po me atë forcë edhe në vitet e paqëndrueshme e të pasigurta të pavarësisë. Kështu, për autorë të Rilindjes mund të flitet deri në vitet 1930.
Periudha e Rilindjes ishte ajo që, më shumë se çdo periudhë tjetër, mbrujti dhe formoi letërsinë shqiptare si dhe përcaktoi mjaft nga tiparet e saj të mëvonëshme. Më pas, në periudhën e pavarësisë e deri në Luftën e Dytë Botërore vjen, në një masë të madhe, rritja dhe fuqizimi i asaj peme luleshumë e me rrënjë të thella, që pati mbirë në truallin e larë me gjak të asaj epoke të turbullt por vendimtare. Pra, letërsia e Rilindjes hodhi themelet për zhvillimin e letërsisë së sotme shqiptare, jo vetëm në gazetari e poezi, si një élan vital e periudhës, por edhe në prozë, dramë e publicistikë, të cilat për herë të parë u zhvilluan si gjini letrare të qëndrueshme, ndoshta jo edhe me aq nivel të lartë artistik.

Ndikimi i poetëve, publicistëve dhe shkrimtarëve të Rilindjes në rrugën e zhvillimit të letërsisë dhe kulturës shqiptare nuk mund të mbivlerësohet. Megjithatë, poqese i bëjmë vetes pyetjen objektive nëse ka ndonjë shkrimtar të Rilindjes me nivel të vërtetë letrar të barabartë me ato belles lettres më të mira të fundit të shekullit të nëntëmbëdhjetë në Angli, Francë, Gjermani dhe Rusi, përgjigja ndoshta do të jetë mohuese. Letërsia shqiptare e kësaj periudhe karakterizohet nga një zhvillim i gjallë e i paparë, por nuk mund të thuhet se është një letërsi ku Muzat janë ulur këmbëkryq. Nuk ka gjini letrare që të arrijë përsosmërinë në një vend të pushtuar, të varfër e në më të shumtën analfabet e pa kulturë qytetare. Dramaturgjia në gjuhën shqipe, ende në foshnjërinë e saj, përbëhej më fort nga melodrama sentimentale, që nuk meritojnë një vëmendje dhe trajtim të veçantë, ndërsa proza letrare me disa përjashtime nuk paraqitej më mirë. As poezia vetë, gjithmonë shtylla e letrave shqipe, nuk e tregoi ndopak frymëzimin lirik e stilistik, edhe pse tema e kombit dhe e romantizmit kombëtar mund të jetë prekëse dhe emocionuese për të gjithë lexuesit me ndjenjë mirëkuptimi e dashamirësie për këtë komb të trajtuar aq padrejtësisht nga historia. Ajo duhet të shihet në kontekstin e vetë zhvillimit shumë të mundimshëm politik e shoqëror të Shqipërisë. Në fund, Shqipëria e shekullit të njëzet nuk mund të kuptohet aspak pa kuptuar periudhën e Rilindjes dhe kulturën e saj.