Muzika Popullore

Një studim sistematik i muzikës tradicionale shqiptare u bë i mundur vetëm në fillimet e viteve '30 falë muzikologut Y. Arabatski i cili mblodhi këngë dhe melodi popullore shqiptare. Për shkak të formimit të veçantë malor të vendit dhe për shkak të vështirësive të lidhjeve e cila kushtëzohej nga mungesa e rrugëve të komunikimit, muzika shqiptare ka ruajtur të paprekura karakteristikat dhe format e saj deri në vund të viteve 1800. Mungesa e ndikimeve është më e qartë nëse shihet në lidhje me arbëreshët e Italisë.
Bashkësitë e formuara nga pasardhësit e shqiptarëve të cilët u larguan nga Shqipëria në mesin e dytë të viteve 1.400 për të mos rënën nën zgjedhën turke dhe që kanë ruajtur gjuhën e tyre dhe traditat e tyre muzikore. Studimet e Arbatski-t u zhvilluan nëpërmjet përmbledhjeve të regjistrimeve fonografike të shtrira në të gjithë territorin e Shqipërisë, të cilat ishin realizuar nga studiuesit e folklorit dhe të etnomuzikologjisë rreth viteve '50.

Polifonia Vokale
Shqipëria dallohet nga ana muzikore për një traditë të pasur në polifoninë vokale. Ky tip melodish polifonike zakonisht këndohet nga dy, tre apo katër zëra, të ndjekura nga një kor burrash apo nga një kor grash, pa shoqërim istrumental. Por kemi edhe melodi të kënduara nga zëra të ndërthurrur, të cilat edhe pse kanë ekzistuar edhe me parë kanë marrë më tepër zhvillim pas çlirimit të Shqipërisë. Polifonia vokale shtrihet në pjesën mesdhetare të Shqipërisë nga lumi Shkumbin deri në Çamëri.
Kjo zonë ndahet më pas në dy sisteme polifonikë. Sistemi Lab që përfshin rrethin e Tepelenës, Vlorës, Gjirokastrës dhe një pjesë të Sarandës, dhe sitemi Toskë që nis nga lumi Vjosë dhe deri në lumin Shkumbin duke prekur rrethinat e Strugës, Ohrit, dhe deri në Prespë në Maqedoni. Nëse sitemi Lab dallohet për ndryshimin e thellë mes zërave, sitemi Toskë përkundërazi përmban një ritëm të lirë dhe një ecuri të zërave me intervale muzikore më dalluese dhe me shoqërime që pasurojnë meloditë. Repertori i tyre është i ndërtuar më së shumti nga këngë historike me karakter të theksuar nacionalist dhe nga këngë me origjinë fshatare për dashurinë, shpotitëse apo ninulla.

Muzika Instrumentale
Muzika instrumentale shqiptare shoqëron këngët e vallet dhe përbën atë orkestër që quhet "Saze". Në përgjithësi në veri të vendit zë vend të dukshëm një formë radikale muzikore e këngëve epike, më të vjetrat e të cilave janë Rapsoditë për Kreshnikët. Këngëtari (rapsodi) shoqërohet nga vegla muzikore me tela, ndërsa në Jug pikërisht për gjurmën polifonike të këngëve, funksioni i instrumenteve është i drejtuar drejt një virtuizmi. Instrumentet e frymës përdoren në të gjithë vendin. Instrumentet shqiptare kanë një shpërndarje heterogjene dhe shpesh nga struktura dhe teknika e përdorimit nuk përputhen më traditën e folklorit të popujve fqinjëve.
Si shembull mund të përmendim "Lahutën" (instrument një tel që realizohet me hark), "Bakllamaja" (instrument me tre tela i përdorur në zonën e Korçës dhe Pogradecit), "Çiftelia" (instrument me dy tela shumë i përdorur në gjithë vendin, sidomos në Veri), "Sharkia" (instrument me pesë tela që përdoret për të shoqëruar vallet në Kosovë), "Buzuku" (instrument me gjashtë tela), Fyelli (culedjaria, instrumenti me antik i Shqipërisë i përmendur që në shekullin e V apo të VI para erës së re), Bilbili (që imiton timbrin dhe cicërimën e zogjve), Kavalli (instrument me origjinë baritore), Surla (përdoret në muzikën e karakterit epik) dhe në fund tamburet e përmasave të ndryshme Daullja dhe Lodra që shoqërojnë këngët dhe vallet pothuajse në të gjithë vendin.

Muzikantët
Qëndrat më të rëndësishme të shpërndarjes për formimin e muzikantëve që aktualisht janë prezentë në skenën artistike shqiptare janë, qyteti i Korçës ku mund të përmendim Eli Farën, këngëtarja më e dashur dhe më e famshme e Jugut të vendit, e njohur edhe jashtë Shqipërisë për turnetë e shumta; qyteti i vogël malor Permeti ku kanë lindur dy muzikantë të njohur popullorë, klarinetisti Laver Bariu i cili akoma jeton në qytetin e Përmetit dhe Remzi Lela i cili tani jeton në Tiranë dhe është lideri i grupit që shënon numrin më të madh të regjistrimeve muzikore të viteve të fundit, Familja Lela nga Përmeti. Përsa i përket traditës së këngës epike në Veri të vendit mund të përmendim këngëtarin dhe muzikantin me sharki z.Bytyçi.

Organizimi
Vlerësimi dhe përhapja e trashëgimnisë muzikore shqiptare i ka mbijetuar edhe skemave të diktaturës komuniste. Orkestrat tradicionale janë zgjeruar edhe me instrumente të tjera si kitara dhe fizarmonika dhe se fundi edhe instrumente elktronike si organo. Një takim me rëndësi ka qenë për shumë kohë Festivali i Gjirokastrës i cili pas disa vjet ndërprerjeje ka filluar të zhvillohet përsëri. Ky festival zhvillohej çdo 5 vjet nga Radio Televizioni Shqiptar dhe ishte një aktivitet që afronte brezat e vjetër dhe të rinj të këngëtarëve popullorë nga krahina të ndryshme.

Këngë Historike
O Flamur i kuq me lule

O flamur i kuq me Lule
Derë më derë ç'u ngule,
Parësinë e sëmure
Parësinë e vilajetit.
Hodo kapetan i detit,
I rri përkarshi dovletit.

Skënderbeu një menatë

E Skënderbuku një menat-e
E, çë me mbjodhi kumpanjinë,
E, çë me mbjodhh e me mbitoj-e
E, mish kapronj e ljepurish,
E me krena e fëlezazish.
E, kur më ish për me fermuar,
E, duall ndër balkunezit,
E shloj sit' ndë një rahj
E skamolen një spijun.
"E cili ndër ju më gjendi
E, të më vej' nd'atë rahj
E skamolenjë atë spijun".

Mbeçë more shokë

Mbeçë, more shokë, mbeçë
Përtej Urës së Qabesë
Falëm me shëndet nënesë,
Kàun e zi le ta shesë.

Në pyestë nëna për mua
I thoni që u martua.
Në pyestë se ç'grua mori
Tre plumba te kraharori,

Në pyestë se ç'kalë hypi
Atje tek hypën meiti.
Në pyestë se ç'krushq i vanë
Sorrat e korbat që e hanë.


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Analizë nga Ismail Kadare
Qarkullimi i këngës popullore shqiptare nëpër truallin perandorak osman, është një dukuri e mahnitshme. E thjeshtë si një lule e egër, me një tekst të kursyer prej shtatë-tetë rrjeshtash, e pajisur me melodi gjithashtu të thjeshtë dhe disa herë me një skicë lëvizjesh për valle disi të papritur, e vetme midis propagandës zyrtare, pasthirrmave, bejteve, ekstazës fetare, e huaj, e pangjashme me to, gjithsesi e çuditshme, - kjo këngë vërtitej midis kësaj bote mistike, pa u përçudnuar aspak prej saj. Që nga kufijtë e largët perandorakë ajo udhëtonte drejt truallit lindor, Shqipërisë ose që nga Shqipëria nisej drejt kufijve më të largët. Vetë fakti që e bënte lirisht këtë udhë tregon se ç'kockë e patretshme ishte ajo për makinën shkombtarizuese otomane dhe me ç'brumë të pavdekshëm që ngjizur. Siç thotë studiuesi ynë V. Sejko për këngët e largimit, ato ishin "këngë të vjetra shqiptare, që luftërat dhe rrebeshet kanë marrë nëpër këmbë e përplasur vend e pavend ashtu si rrungaja kur merr përpara lymin e arave që gërryen".
Në këngët e largimit, ato të mërgimit ushtarak (të nizamëve), janë ndër më të bukurat. Sipas shembullit të gjithë sistemit poetik popullor ato gjithashtu janë të plota në vetvete, një ushtarologji e vërtetë ku gjendet gjithçka që ka të bëjë me shërbimin e detyruar ushtarak duke u nisur nga shpallja e dekretit për mobilizimin, zyrat e rekrutimit, ndarja me të afërmit e nisja e rekrutëve dhe gjer te buka e kazermës, stërvitjet në rërat e përvëluara të Arabistanit dhe vdekja larg.
Kjo enciklopedi e tërë dhimbjesh, kurorëzohet përzishëm me këngën e Urës së Qabesë, pa dyshim më të bukurën e këngëve të nizamëve dhe një nga margaritarët e rrallë jo vetëm të poezisë sonë, por të poezisë popullore botërore në përgjithësi. Teksti i saj i thjeshtë përbëhet nga fjalët e një ushtari që po jep shpirt diku në rërat arabike, pranë Urës së Qabesë, siç e tregon shkurt fillimi i vjershës.

Mbeçë, more shokë, mbeçë
Përtej Urës së Qabesë

(A nuk është përtej jetës, në zonën e vdekjes, kjo "përtej Urës së Qabesë"?) Në dy rrjeshtat që pasojnë ka në njërin një dëshirë, në tjetrin një porosi:

Falëm me shëndet nënesë,
Kàun e zi le ta shesë.

Pra në pjesën e parë të këngës kemi një ushtar që po vdes, një nënë që po e pret mijëra kilometra larg dhe një kà të zi, që duhet të shitet menjëherë. Kjo shitje është porosia e parë e ushtarit që po vdes. Ai është i ndërgjegjshëm se me vdekjen e tij do të ndryshojë krejtësisht raporti ekonomik në familje. Ai në Jemenin e Afrikës dhe Kàu i zi në luginën e fshatit e kanë mbajtur gjallë gjer atëherë familjen. Tani ushtari po vdes, ndaj kàu duhet të shitet për të përballuar përkohësisht jetesën. Prandaj dhe vargjet janë të prerë, të kursyer, gati-gati të thatë si një kuitancë, pusullë e shkruar shpejt e shpejt përpara se dora të ngrijë.
Dhembja është e fshehur tani. Ajo pikon paksa vetëm tek folja "mbeçë", që përsëritet dy herë dhe të ngjyra e kàut. Kalimthi, gati-gati rastësisht, midis kësaj pusulle ekonomike poeti anonim ka hequr një penel, ku na kujton se objekti i shitjes, kàu, ka ngjyrën e zisë. Nënvizime të tjera s'ka sepse ato janë të panevojshme.
Kurse në pjesën e dytë të vjershës dhembja vërshon hapur.

Në pyestë nëna për mua
I thoni që u martua.

Vargjet kanë një brengë çjerrëse, por të tërthortë, të përzier me ironi, me një nënqeshje të ftohtë, tamam nënqeshje të vdekuri. Ç'mund të kishte ëndërruar më tepër një nënë shqiptare, që ka djalin ushtar në Jemen, veçse martesën e tij dhe ç'mund të ish më e kundërt se martesa se kjo shkretëtirë shterpë arabike, ku s'ka as hije, as drurë, pa le dasmë dhe riptodhim njerëzor. Në këtë përplasje të ëndrrës me realitetin qëndron tragjedia. Dhe ushtari vazhdon amanetin, ose më saktë antiamanetin e tij duke nisur çdo rrjesht me fjalët dërrmuese "në pyestë". Në qoftë se nëna do të kërkojë hollësira për dasmën e tij, atëherë përse tjetër mund të pyesë veçse për nusen, për kalin, për krushqit? Dhe ushtari i jep përgjigje për të tria:

Në pyestë se ç'grua mori
Tre plumba te kraharori,

Dhe tani që nëna e mori vesh të vërtetën, le ta pijë kupën e helmit deri në fund, le të marrë vesh cili qe kali i dhëndërisë dhe cilët qenë krushqit e tij.

Në pyestë se ç'kalë hypi
Atje tek hypën meiti.

Dhe ja fundi i gjithçkaje dhe fundi i këngës:

Në pyestë se ç'krushq i vanë
Sorrat e korbat që e hanë.

Ata qe e dinë ç'është dasma shqiptare me nusen e bardhë si të qendisur me brymë e argjend, me veshjen e dasmorëve plot fustanella e mëngore e qeleshe të bardha gjithashtu, me orizin, kuajt, muzikat, këngët kristaline, vetëm ata mund ta marrin me mend se çdo të thotë që në vend të këtyre krushqëve e dasmorëve rrezëllonjës të jenë një grumbull korbash me krokamë.

Në këtë këngë flitet për vdekjen, por vdekja s'përmendet. Përkundërazi sundojnë fjalët martesë, grua, kalë, krushq. Ceremonia e dasmës dhe vdekjes janë të shkrira si në një plan të dyzuar. Dhe çuditërisht mbi "humorin e zi" sundon dasma. Me gjenialitet poeti anonim e ka ndriçuar zinë me dritë, për ta bërë jo më të lehtë, por më të përzishme. Nga drita dhe bardhësia dhembja është dyfishuar, trefishuar dhe kryesorja gjithçka është bërë më e vërtetë. Sikur të kishte mundësi që të krijohej një anketë me gjithë nënat shqiptare që kanë qarë djemtë e pamartuar, do të dilte se parafytyrimi i dasmës që nuk u bë, midis zisë dhe vdekjes, ka qenë me siguri më i përgjithshmi te ato.
Përse i përket vendit ku mund të jetë krijuar kënga, në truallin brenda kufijve apo Jemenin e largët, apo në hapësirën midis Jemenit dhe Shqipërisë, kjo është vështirë të gjendet. Natyrisht, është më e besueshme që kënga të jetë e krijuar këtu, po s'përjashtohet mundësia që të jetë lindur edhe atje. Më tepër ka mundësi që pjesa e parë e këngës, ku flitet për shitjen e kàut të zi, të jetë krijuar në Jemen, kurse pjesa e dytë, ajo e dasmës makabre, në Shqipëri dhe koha i ka bashkuar vetvetiu të dyja. Te kjo hamendje të çon vetë përmbajtja e tekstit. Në pjesën e parë sundon zëri i ushtarit, brenga e tij, halli ekonomik. Në pjesën e dytë, pavarësisht se vazhdon të flasë ushtari, sundon dhembja e të tjerëve, kryesihst e nënës, për vdekjen e ushtarit. Në pjesën e parë halli ekonomik e superon dhembjen e vdekjes së njeriut, ndaj është më e besueshme që kjo pjesë të jetë krijuar prej ushtarëve shqiptarë në Jemen. Kurse në pjesën e dytë dhembja e vdekjes së njeriut e superon anën ekonomike, ndaj kjo pjesë mund të jetë krijuar në Shqipëri. Sepse s'ka se si të mendohet që njerëzit këtu, kryesisht nëna, pavarësisht nga mjerimi ekonomik, të fillonin këngën e trishtueshme pikërisht me shitjen e Kàut. Me një fjalë, në qoftë se vazhdojmë pandehmat, në secilën pjesë, secila palë mendon për tjetrën dhe jo për vetveten.
Megjithatë s'përjashtohet mundësia që ky lloj arsyetimi mund të jetë paksa metafizik, po të kemi parasysh se mekanizmi poetik popullor është tepër i komplikuar dhe ai ka aftësi të habitshme për të shkrirë kohërat, hapësirat dhe zëra brezash të tërë njerëzorë në poemat e tij. Kështu ka ndodhur ndoshta edhe me këngën e Urës së Qabesë.
Kjo këngë ka vetëm 12 rrjeshta. Në qoftë se ndonjë ditë popujt që kanë vuajtur dikur nën sundimin otoman, do të binin në marrëveshje për të ngritur një monument të përbashkët për kujtim të miliona bijëve të tyre të vdekur gjatë shërbimit ushtarak në ushtrinë shumëkobëshe osmane, vështirë se mund të gjendet një tekst më universal për t'u gdhendur mbi këtë monument se kënga shqiptare e Urës së Qabesë.

Moj Unaza gurjeshile

Udhësë malit kur vije, unazo,
Udhësë malit kur vije,
Moj unaza gurjeshile,
Unano, unazo gurjeshile.
Hidhje di, tre këmb e rrije, unazo,
Hidhje di, tre këmb e rrije.
I thoshe çoban ç'u dive? Unazo,
I thoshe çoban ç'u dive?
Zaif, o moj zëmra ime, unazo,
Zaif, o moj zëmra ime.
Mos ma pe cjapin me zile? Unazo,
Mos ma pe cjapin me zile?
Edhe dashin me këmborë? Unazo,
Edhe dashin me këmborë?


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Koment
Këngë tipike e polifonisë mesdhetare në të cilën zërat soliste ndërthuren në një lojë komplekse të hedhjeve dhe pritjeve melodike me zërat e korit, duke përdorur pauzat në fund të çdo kthimi për të qartësuar ndërhyrjen e zërit individual.

O Bilbil Sakat, Sakat

O bilbil sakat sakat,
O na ngrite një ode te lartë.
O bilbil sakat sakat.
Vijnë kto zonjat rreth përqark.
O bilbil sakat sakat.
U thotë zonjave: 'ngituni lart'.
O bilbil sakat sakat.
'Neve vijme, po kemi vapë!'
O bilbil sakat sakat.