ARBËRORËT FILLUAN TË FLASIN

Arvanitët: Ju na lini të flasim ne!

Në shtator të këtij viti, nën patronatin e Ministrisë së Kulturës dhe Çështjeve Rezidente, në Prishtinë, u mbajt Java e kulturës arvanite. Për emrin e arvanitasve përgjithësisht kishim mësuar nëpër libra, si për emrin dhe historinë e kulturën e një pjese të popullit shqiptar, të fjetur në njërën prej shtresave etnokulturore dhe gjuhësore të Greqisë mesjetare, ashtu sikur kishim mësuar për kulturën e Trojës së Greqisë së lashtë. Në shekullin XX, si nga një thellësi e tepër e largët e qendrës së tokës, vinte ndonjë këngë me fjalë arkaike të shqipes së moçme, me ndonjë antroponim të heroit epik, apo me ndonjë ojkonim tashmë të zëvendësuar të administratës së re greke. Në të vërtetë, historia na dëshmonte se si ngjarjet për të cilat flitej ashtu edhe emrat e heronjve dhe vendbanimet e tyre vinin kryesisht nga gjysma e parë e shekullit XX dhe shkonin deri në mesjetën e vonë, nëse përjashtohen legjendat, të cilat përudheshin dhe bashkëjetonin me vetë mitet e antikitetit greko-romak, por politika nacional-romantike greke ishte treguar shumë e ashpër dhe shumë e kujdeshme që të përjashtonte apo të fshinte me forcë çdo gjë që ishte shqiptare në brigjet mesdhetare, ndërkohë që ne shqiptarët ishim treguar jo më pak mospërfillës ndaj trashëgimisë sonë.
Pjesëmarrja e arvanitëve, sikur do të dëgjohet pas ardhjes së tyre në Prishtinë, nuk ishte e plotë dhe nuk ishte e zgjedhur. Apo thënë më saktë, pjesëmarrja nuk ishte ashtu sikur dëshironin të vinin arvanitët. Kishin ardhur drejtues shoqatash dhe disa intelektualë të cilët, kryesisht, zotëronin një shqipe sa për t’u përshëndetur, por jo edhe intelektualë, studiues, politikanë e klerikë me ndikim në jetën shpirtërore, kulturore dhe politike, madje jo vetëm të arvanitëve në Greqi. Në Kosovë nuk kishin mundur të vinin, sipas zërave të përulur, shumë profesorë universiteti, shumë drejtues të lartë shtetërorë, shumë artistë, shumë klerikë të lartë në hierarkinë kishtare, shumë biznesmenë, shumë drejtues institucionesh informative, e shumë drejtues shoqatash me koncepte europiane. Duke ardhur në Kosovë, duke bërë një veprimtari sado të vogël të karakterit nacional në frymën e origjinës, shtetarët, profesorët, klerikët, mësuesit e fshatit e të qytetit, aktivistët e sindikatave, artistët, biznesmenët, gazetarët etj., do të humbnin në Greqi edhe atë që nuk e kishin humbur, kur publikisht kishin deklaruar origjinën arbërore të tyre. Ata, mund të bëheshin objekt i identifikueshëm për pushtetin, si njerëz të dyshimtë, ndërsa familjet dhe sidomos fëmijët e tyre objekt i diferencimit nga moshatarët e tyre grekë. Prej tregimeve të tyre nuk ishte vështirë të kuptoje se në Greqi ende nuk kanë filluar të zbatohen konventat e Bashkësisë Europiane. Në të vërtetë, më parë se sa të zbatoheshin konventat europiane mbi të drejtat e komuniteteve, në Greqi siç duket, ende nuk ka arritur fryma panevropiane e njohjes dhe mbrojtjes së trashëgimisë gjuhësore, kulturore dhe etnike e komuniteteve vendore. Këtë e dëshmonte edhe belbëzimi i arvanitasëve për veten, më parë se sa shqiptimi i mendimit të plotë për të drejtat e tyre të dala nga konventat europiane. Këtë e dëshmojnë edhe një varg karakteristikash të dala nga aktivitetet e tyre, të cilat më parë se sa konceptet bashkëkohore të tyre për avancimin kulturor, etnolinguistik dhe historik, sillnin një glorofikim tipik të rilindjes ballkanike të shekullit XIX, bazë e të cilave është: miti, historia, kulti i gjuhës, heroi si viktimë etj. Mendja ballkanike, si duket, edhe për një kohë të gjatë vështirë të pjellë koncepte dhe vlera të tjera.
Me anëtarë të shoqatave arvanite, të cilave u printe Atë Antonio Belushi, ishin edhe një numër, dukshëm i madh i emigrantëve të rinj shqiptarë, të cilët me sa dukej punonin shumë në fushë të identifikimit të vlerave kulturore, gjuhësore dhe referencave të tjera etnike, të identitetit kombëtar të arvanitasve në Greqi. Pa praninë e tyre, besojmë nuk do të ishte i mundshëm aktiviteti kulturor i arvanitëve në Prishtinë.
Prania e tyre, ndoshta më së mirë shprehej nga një kërkesë e një pjesëmarrësi në tribunën shkencore. Kërkesës së drejtuesit të tribunës shkencore për t’iu përmbajtur kohës së caktuar të ligjërimit, ai iu përgjigj: ju mund ta respektoni kohën e kumtesës suaj, sepse ju mund ta thoni shkurt atë që keni shkruar, ndërsa ne kemi për të thënë shumë, prandaj duhet të na lini të flasim ne!
(Pasi ky shkrim nuk ka për qëllim vlerësimin e aktivitetit të Javës së kulturës arvanite në Prishtinë, këtu duam t’i theksojmë vetëm disa karakteristika të shfaqura gjatë këtij aktiviteti).
Tribuna shkencore: 900 fshatra arvanite në Greqi

Duke hapur studimin e tij për kontaktet gjuhësore në Greqi, gjuhëtari Pitër Tradgil (1975), shkruante: “Shumë kush nuk e di se në pjesën dërmuese të fshatrave në rajonin e Athinës jeton më shumë popull me prejardhje shqiptare se greke. Këta njerëz nuk janë emigrantë të kohës së fundit, por pasardhës të shqiptarëve që kanë hyrë në këtë vend në kohë të ndryshme, shumica në mes të shekullit XI dhe XV. Këta shqiptarë të Greqisë ka një kohë të gjatë që i përkasin qartë një identiteti etnik të veçantë, por ky identitet gradualisht po pëson erozion. (…) Ata po ashtu bëjnë përpjekje t’u shpjegojnë të huajve se jo vetëm që janë arbëresh të Greqisë por edhe grekë. (…) Karakteristika kryesore, ndoshta e vetme, e identifikimit të shqiptarëve të Greqisë tani është gjuha e tyre”.
Sikur ky studim, nga studimet e pakta por shumë të çmuara për gjuhën e arbërorëve në Greqi, të ishte i vetëm dhe i harruar në sirtarët e botimeve akademike, përfaqësuesi i zyrës së Greqisë në Prishtinë në fjalën e tij përshëndetëse mezi belbëzoi një numër simbolik vendbanimesh arbërore në Greqi, gjë që e bëri të reagojë nga foltorja Atë Antonio Belushin: “Jo zotëri, në Greqi arbërorët jetojnë në pesëqind vendbanime ku flitet gjuha arbërore, kam qenë vetë atje, që në kohën e korronelve, janë edhe 200 vendbanime ku më shumë apo më pak dëgjohet dhe ndjehet identiteti arbëror, dhe ende dëgjohet ndonjë frazë shqipe. Janë edhe 200 vendbanime të tjera ku shenja të jetesës shqiptare mund të gjenden vetëm po të gjurmosh toponiminë dhe patroniminë familjare, ndoshta edhe reliktet e lindjeve, të dasmave dhe të vdekjeve”.
Në një atmosferë interesimi, glorifikimi të historisë, krenarisë për të kaluarën dhe dyshimit për të ardhmen, gjuhëtari arbëror që në këtë simpozium përfaqësonte emigracionin e diasporës arvanite në Gjermani, Niko Stylos, shqiptoi disa probleme të gjendjes së ndjenjës së identitetit të arvanitëve në Greqi, me të cilat mund të thuhet se në tribunën shkencore solli mendimin kritik. Asnjëherë nuk na ka munguar vetëdija kombëtare dhe sidomos dashuria për gjuhën arvanite, – tha Stylos. Institucionet shtetërore, arsimore dhe madje fetare kanë bërë shumë për të na e shuar këtë ndjenjë, dhe për fat të keq edhe kur nuk ia kanë arritur plotësisht, sikur është fjala për gjuhën, ia kanë arritur pjesërisht kur është fjala për identitetin nacional. Unë mbaj mend, kur isha fëmijë në shkollën greke, (sepse në Gjermani jetoj vetëm këto 30 vjetët e fundit), megjithëse e dinim se nuk duhej të flisnim në gjuhën arvanitase, ne “gabonim” dhe e përdornim atë për ndonjë të sharë mes vete, barcoletë, kompliment për vajzat etj., ndërsa si dhuratë, nga mësuesi i fshatit merrnim disa shkopinjë të nxehtë duarve. Tani gjendja e identitetit kombëtar e arvanitëve në Greqi është mjaft e ndërlikuar. Ata ende nuk po arrijnë ta ndajnë konceptin kombëtar nga koncepti fetar. Duket se kisha greke ka investuar shumë, sidomos gjatë gjysmës së dytë të shekullit XX, kur emri shqiptar dhe Shqipëri u bënë sinonim i së keqes, izolimit, dhunës etj. Gjendja nuk ndryshoi as pas rënies së komunizmit në Shqipëri. Kaosi që përshkoi Shqipërinë postdiktatoriale pati ndikim të keq edhe ndër arbërorët e Greqisë. Kjo mungesë e ndjenjës nacionale ndër arvanitët u lëkund për të mirë vetëm gjatë Luftës së Kosovës (1997-1999), por edhe atëherë nuk mund të thuhet se u fitua. Shumë arvanitas, në emër të ortodoksisë, gjatë luftës së Kosovës mbajtën anën serbe, sepse luftën në Kosovë, si rezultat i propagandes serbe në Greqi, e kuptuan si luftë të karakterit fetar ndërmjet muslimanëve dhe të krishterëve!
Ndonjëri nga të pranishmit në tribunë, shkoi edhe më tej, kur tha: Nuk e kuptoj deri kur do të vazhdojmë të dëgjojmë mendimin e studiuesve të shekullit XIX, për të ashtuquajturën vendosje të shqiptarëve në mesjetën e vonë në More dhe përgjithësisht në Greqi. Lini librat dhe urdhëroni në vendbanimet e moçme ku kanë jetuar dhe jetojnë arbërorët në Greqi. Do të shihni se atje ata jetojnë para grekëve! Lexoni toponimet, dëgjoni këngët, ritet e lindjes, të dasmave e të vdekjes, prejardhjen familjare të heronjve, miteve, legjendave, ngjarjeve historike dhe madje etimologjinë e shumë fjalëve.
Duke i dëgjuar të gjitha dhe duke dëgjuar sidomos diskutimet për kërkimet e deritashme kulturore dhe shkencore në fushë të albanologjisë ndër arbërorët dhe arkivat e tyre, se si na u kujtua rrëfimi i Sadri Llukës nga Peja, bërë përfaqësueseve të Kryqit të Kuq Amerikan në Shqipëri, gjatë kohës që ata po e vizitonin në Malet e Shalës, më 1922: “Këto të gjitha janë shumë të moçme dhe asnjë nuk shkruhet në libër, ndaj janë të vërteta. Unë jam plak dhe kam parë se kur burrat zbresin në qytet për të mësuar se ç’ka në libra, ata kthehen me përbuzje për urtësinë e etërve të tyre dhe, duke harruar çdo gjë flasin marrëzira, fjalët që nuk kanë lidhje me njëra – tjetrën. Por gjërat që një njeri i di, ngaqë i ka parë vetë, gjërat për të cilat ai mendon kur gjendet në udhë dhe kur rri ulur pranë zjarrit, ato gjëra janë të shëndosha. Pastaj kur njeriu është i vetmuar, ai u gjen fjalë atyre gjërave e fjalët bëhen këngë dhe kënga mbetet ashtu siç është, në kujtesën e atyre që e dëgjojnë. Si kënga e Malit të Sharrit. Ndaj, këto këngët tona janë të sakta, se unë di shumë këngë për shumë gjëra, por nuk di këngë që thotë se kënga tjetër është e rrejshme”. (Rose Wilder Lane, Majat e Shalës, 1923, 140)
Etnonimi arbanit dhe miti i origjinës

Ditën e parë të Javës së kulturës arvanite në Kosovë, u shafaq një film dokumentar në të cilin na bëri përshtypje teksti i përkthyer në gjuhën shqipe. Shumë nga ata që kishin sadopak njohuri për etnonimin arvanit tekstin e shënuar disa herë gjatë përkthimit e mori për gabim korrekture. Në vend të emrit të shqiptuar arvanitas nga folësi i gjuhës greke, përkthyesi e shënonte në fund arbanitas. Vetëm në fund, në tribunën shkencore dhe në diskutimet e rastit, kuptuam se disa nga përfaqësuesit e arbërorëve kishin arritur në përfundimin se shpjegimi i etnonimit arvanitas nga etnonimi i hershëm arbër (mbi parimet e fonetikës historike të greqishtes, sipas së cilës b < v) nuk ishte i saktë. Sipas tyre arbërorët e Greqisë nuk kishin të bënin me kurrfarë shpërnguljesh, prandaj ishin autoktonë edhe me emrin e vjetër të tyre: arbëror. Kështu, fondit të pasur të etnonimeve për emrin e popullit shqiptar e të gjuhës shqipe, si: arbër, arbën, arbëresh, arbënesh, arbënuer, shqiptar, kosovar, Arbëri, Arbëni, Shqipëri, Kosovë, Iliridë, çam, çamëri, Albansis, albanese, Albaner, albanci, arnaut, arvanit, raban, rabani, kësaj radhe iu shtua edhe një sinonim: arbanitë.
E kuptueshme.
Ndërsa lëvizja kulturore e arbëreshëve të Italisë, duke iu përmbajtur konventave evropiane mbi të drejtat kulturore dhe arsimore të komuniteteve minoritare, interesat e saj i sendërton pa kompleksin e prejardhjes historike, pa nevojen e glorifikimit të saj, duke e parë madje historinë vetëm si nevojë për njohjen e vetvetës, lëvizja e arvanitase në Greqi, niset atje ku është ndaluar procesi i ngritjes së vetëdijes kombëtare, në fillim të shekullit XIX.
Deri sa arbëreshët e Italisë, (duke u mbështetur në ligjin e miratuar falë konventës evropiane për evidentimin e të drejave të komuniteteve minoritare) prijnë në përgatitjen e mësuesve në gjuhën shqipe, brenda shkollave italiane ku mësojnë arbërorët e Italisë, këta të Greqisë as që presin edhe për një kohë njohjen dhe avancimin e kësaj të drejte nga qeveria vendore, e cila shkarkoi ministrin e saj, sepse ai pati guximin që publikisht të deklarojë prejardhjen e tij arvanite.
Derisa arbëreshët e Italisë diskutojnë çështjen e përdorimit të standardit në shkollë dhe dialektit në kishë, gjithnjë për arsye pragmatike të komunikimit, arbërorët e Greqisë as nuk mund ta diskutojnë përdorimin e gjuhës së tyre në kishë dhe e shohin larg ditën kur qeveria greke do të përkrahë nxitjen e përdorimit të arbërishtes ndër shkolla shtetërore, si një vlerë të rëndësishme të kulturës së përgjithshme në vend.
Kjo ka bërë që arbërorëve të mos u mjaftojë historia për njohje, atyre historia u nevojitet për referencë, në të vërtetë ata duke jetuar mes mitit dhe realitetit janë bërë vetë historia. Në Ballkan, përgjithësisht të gjithë popujt jetojnë mes miteve dhe konstruktimin e miteve e kanë njërën prej dhuntive më të suksesshme. Madje më shumë se popujt, mitin e tyre e kanë ndërtuar bashkësitë e ndara më shumë apo më pak nga trungu i tyre, si: miti i prejardhjes nga Aleksandri i Maqedonisë (maqedonët), miti i Luftës së Kosovës (serbët), miti i origjinës (arbërorët e Greqisë) etj. Mirëpo, miti i arvanitëve, i rikonstruktuar tash së voni, do të mund të thuhej se është i veçantë dhe një shembull i mirë për rrethanat historike dhe hapësinore të Evropës Juglindore. Miti i tyre ndërtohet jo mbi racën dhe urrejtjen e tjetrit, jo mbi hapësirën etnike dhe shtytjen e tjetrit, jo mbi konceptin fetar dhe mosdurimin ndaj tjetrit, por mbi kultin e gjuhës – një prej frymëzimeve emblematike të Rilindjes Kombëtare.
Kulti i gjuhës ose “gjuha si prestigj i fshehur”

Në jetën e një populli a të një bashkësie, sado të ketë pasur trysni gjuhësore, kulturore, fetare, ekonomike etj., gjithmonë gjenden disa shenja të fshehura thellë në genin e tij, të cilat reagojnë sa herë rrezikohet humbja e kufirit të fundit të identitetit kombëtar. Ato shfaqen zakonisht si kujtesë e strehuar thellë në ndërdijen e çdo individi dhe njëkohësisht mbrenda kolektivitetit, prandaj kuptohen si përbërës të etnolinguistikës, por në thelb do të duhej të studioheshin brenda psikolinguistikës. Kështu ka ndodhur edhe me bashkësinë arbërore në Greqi.
Ka ndodhur që në brezat nga gjyshi deri tek nipi, për shkak të zhvillimeve të caktuara brenda shoqërisë greke, janë humbur shumë veçori të sjelljes dhe të veshjes. Nëse gjyshi ka mbajtur një kostum më të theksuar me elemente kombëtare arbërore, kjo ka ndyshuar jo në drejtim të marrjes së elementeve të etnosit grek, por në drejtim të ndryshimeve të përgjithshme bashkëkohore në artin e veshjes moderne. E megjithatë shenjat e kostumit brenda familjes janë ruajtur: në lindje, në dasma, në vdekje etj. Kur edhe këto janë ezauruar në një përmasë të caktuar, si rezultat i martesave ndërmjet bashkësive, janë ruajtur disa shenja të fshehura brenda strukturës së besimit pagan, kryesisht te gjinia femërore: shenja për ruajtjen e fëmijës nga mësyshi, të dhëndrit nga e keqja e natës së parë, e amanetit të të vdekurit në varr etj.
Ashtu si me etnologjinë, ka ndodhur edhe me gjuhën. Në kushte të caktuara, të një shkretine të pafund, por gjithsesi të mbyllur, sidomos me gjuhën amë, sikur ka ndodhur me arbërorët, ajo është rrudhur dhe në shumë përmasa të tjera dhe duket sikur ka humbur mundësinë e shprehjes. Në ndonjë rast edhe ka ndodhur, prandaj brezi i fundit ankohet se njëra prej arsyeve pse nuk e përdorin gjuhën arbërore, ndonëse ia njohin shejtërinë, është pamundësia për të shprehur në nivel sa më të lartë mendimin e tyre. Prej, studimeve më të thella nuk është vështirë të shihet se si në shumë raste sintaksa e mendimit është bjerrë kaq shumë, mendimi i tyre i shprehur në gjuhën arbërore nuk është veç se një rend leksikor. E megjithatë, edhe ato kanë përmasën e tyre historike. Në qoftëse një arbëror mendimin e tij më të lartë për një problem e shpreh më drejt dhe më saktë në gjuhën greke, në gjuhën arbërore, mund të radhisë një leksik të rrallë e të moçëm duke treguar barcoleta, përralla, pjesë të trupit, dhe më në fund një fjalorth të rrallë eufemizmash, të cilat nuk i gjen dot në fjalorin e sotëm të banorëve të atdheut amë.
Por, ja, ndodh të jenë shkrirë të gjitha, sintaksa, leksiku, përrallat, barcoletat, eufemizmat dhe madje leksiku pezhorativ, pra kur hapësira e gjuhës së tyre nuk është veç se një krra-krra, mbrenda gjuhës tjetër (tash gjuhës greke) shkon e ruhet një shenjë që nuk ka të bëjë me përmasa të jashtme, por të brendshme, psikologjike, fiziologjike, gjenetike: theksi. “Shumë arbëreshë kanë theks të arbërishtes, kur flasin greqisht”, konstatonte Tradgil, në vitet ‘70. A mjafton kjo që gjuha arbëreshe të mos quhet vetëm “prestigj i fshehur” (deri në fund të shekullit XX) apo gjuhë amë e të gjitha gjuhëve (sikur përpiqet të glorifikohet sot), por thjesht, gjuhë e zakonshme dhe gjuhë e komunikimit të përditshëm në Europën e bashkuar.
Aristidh Kola dhe kulti i heroit

Në fund të Javës kulturore të arvanitëve, pamë edhe një film dokumentar për njërën prej figurave emblematike të rilindjes shpirtërore arvanite të kohës sonë. Ishte fjala për avokatin dhe dijetarin e përmasave kulturore europiane Aristidh Kolën, jo pse kishte studiuar në Francë, por pse në Greqi, mes arvanitëve kishte sjellë frymën europiane të lirisë së fjalës dhe të mendimit, kishte sjellë frymën e njohjes së vlerave etnokulturore të grupeve etnike.
Thonë, në Ballkan nuk ka legjendë ku nuk gjendet së paku një hero. Në të vërtetë në Ballkan zor të merret një iniciativë sado e vogël pa kultin e heroit, kryesisht viktimë. Këtë fat në kohën e re e patën edhe arvanitët. Avokati Aristidh Kola, që la aktivitetin e tij për t’iu përkushtuar zgjimit kombëtar, për të dhënë kontributin e tij për çështjen e Kosovës dhe më në fund për të kundërshtuar konceptet nacionalshoveniste të politikës së Beogradit, që gjithnjë e më shumë po bëheshin edhe koncepte të qarqeve të caktuara greke, për një kohë të shkurtër vdiq nga një sëmunde e pashërueshme. Ndonëse nuk thuhej në film, lajmi për helmimin e tij, nga qarqet zyrtare greke, pikërisht ashtu sikur u helmua Papa Kristo Negovani në fillim të shekullit XX, tashmë është dhënë disa herë. Për arvanitët, Nëna Terezë dhe Aristidh Kola janë dy heronj të përjetshëm! – pëshpëritnin të pranishmit me lot në sy. Ne e dimë se edhe ju keni shumë respekt për Nënë Terezën, por mund të themi se ai që është Adem Jashari për Ju në Kosovë, për Ne në Greqi është Aristidh Kola.
Sigurisht kjo ishte arsyeja pse Aristidh Kola të nesërmen u shpall qytetar nderi i komunës së Skënderajt, asaj komune ku lindi dhe u bë vetë historia, heroi legjendar Adem Jashari.
Kosova: miti i Besës së Re

Kosova edhe njëherë u bë vendi i një marrëveshjeje historike. Në njërën prej tryezave shkencore, dy pjesët e ndara (arvanitët e Greqisë dhe arbëreshët e Italisë) u morën vesh që tash e tutje do të kenë një emër (etnonim) të përbashkët: Arbëror! Emër, me të cilin ata do të identifikojnë gjakun dhe gjuhën e pashuar të shpirtit të Arbërit dhe lidhjen e tyre të përhershme me trungun amë.
Mirëpo, ata krahas identifikimit të tyre me atë që janë: relikt etnik i popullit shqiptar, ngriten edhe mitin e ri. Pasi deklaruan se Shqipëria për mëse njëqind vjet nuk arriti të bëhet shenjë mbrojtëse e gjakut të saj të shprishur, në Greqi dhe Itali, këtë mision tash e tutje do ta ketë Kosova. Besimi i tyre për Kosovën si referencë e unitet kombëtar, tashmë konsiderohej i kryer me aktin e parë të këtij organizimi. Tash e tutje, Kosova nuk do të jetë vetëm toka e dhimbjes kombëtare, por edhe e krenarisë dhe unitetit kombëtar, nënkuptohej nga diskutuesit.
Kosova një vend kryqëzimi i miteve ballkanike, kësaj here fitoi edhe një dimension të ri historik.
A do të bëhet tash e tutje Kosova miti i Besës së Re!
Epilog

“- Por kjo nuk është shqiptare, kjo është greke, – thashë unë. Tash më kujtohet se e kam lexuar para shumë vjetësh.
– Po, – tha plaku me ironi, – është këngë greke, aq sa është grek edhe Leka i Madh.
(…)
– Gjërat që ju tregova i kanë ndodhur një shqiptari të bajrakut të Malit të Sharrit, – tha plaku. –Këtë këngë e kanë kënduar malësorët që nga ditët kur ka ndodhur e deri në ditët e babait tim. Grekët kanë qenë njerëz të vegjël, kurreshtarë, që loznin me letër dhe me shkrola, që kur ia behën në brigjet tona me barka, shumë moti, qindra e qindra vjet para se të vinin romakët. Ne u dhamë strehë, i lamë të vinin në brigjet tona dhe ata janë mysafirë që vjedhin mikëpritësin. Ata kanë vrarë popullin tonë; ata kanë marrë Janinën. Le të na i lënë këngët dhe mbretërit tanë të qetë. Grek!, – tha ai duke mërmëritur. Së shpejti do të na e kërkojnë edhe Malin e Shoshit!” (Rose Wilder Lane, Majat e Shalës, 1923, 138-139)
Prishtine, 2004