"KUJTIME PËR ÇAJUPIN " Sofokli Çapi ( 06.01.1883 – 15.01.1971 )

 
 
 

E dyta Sofokli Çapi, pas vdekjes së poetit, mbeti njeriu më i afërt i tij që u interesua për fatin e veprës dhe të krijimtarisë së Çajupit. Ai u doli për zot të gjithë dorëshkrimeve origjinale të Çajupit, të botuara dhe të pabotuara duke i ruajtur dhe i shpëtuar nga humbja e pashmangshme e tyre. I bëri kështu atdheut një shërbim të jashtëzakonshëm me vlera të shumëfishta dhe rëndësi të veçantë.
Duke e njohur vlerën e krijimtarisë së poetit, Sofokliu e kopjoi atë me dorë, duke e përdorur atë në vend të dorëshkrimeve origjinale, vetëm e vetëm për ta mbrojtur atë mbrojtur atë nga dëmtimet apo edhe nga humbja. Kështu ai realizoi një mision të madh dhe të menur.
Pikërisht një kopje e tillë të kësaj krijimtarie ai e mori me vete për ta sjellë në Shqipëri, kur erdhi si përfaqësues i Shoqatës së atdhetarëve shqiptarë të Egjiptit me rastin e festimit të 25 vjetorit të Shpalljes së Pavarësisë.
Origjinalet e krijimtarisë së Çajupit ishin në duar të sigurta të Sofokliut në Kajro, të cilat ai i ruajti me fanatizëm.
Në vitin 1954 Sofokliu u lidh më Ambasadën e Shqipërisë në Egjipt. Asaj ai i dorëzoi të gjitha materialet dhe dorëshkrimet origjinale të Poetit të madh të Rilindjes sonë Kombëtare, Çajupit. Këto materiale ruhen sot në Arkivin Qëndror të Shtetit duke përbërë materialin bazë dhe fondamental të Fondit të Çajupit.
Edhe orën e florinjtë të Çajupit, orë xhepi si dhe disa relike të tjera të përdorura nga Çajupi, të ekspozuara në Muzeun Kombëtar në Tiranë, Sofokliu i ruajti dhe i dorëzoi.
E treta Sofokli Çapi, veç këtij bashkëpunimi dhe veprimtarie për grumbullimin dhe ruajtjen e dorëshkrimeve origjinale të Çajupit ai u shqua edhe si një atdhetar me vlera patriotike të spikatura.
Ai e vijoi veprimtarinë atdhetare që pat nisur, sëbashku me poetin edhe pas vdekjes së tij.
Veç të tjerash, ai dërgoi nga Egjipti për në Shqipëri një numër relativisht të madh librash në adresë të Bibliotekës Kombëtare të Shqipërisë.
Për këtë dhuratë të tij të çmuar gazeta ” Demokratia ” në Gjirokastër e datës 27 maj 1933 do të shkruajë: ” Drejtoria e Bibliotekës Kombëtare ka shënuar dy dhurata të çmuara që pati këto ditët e fundit:

Zoti Sofokli Çapi, që rron prej kohësh në Kajro të Misirit, pati mirësinë të falë 257 copë libra të ndryshme në punë lënde dhe gjuhësh ”.
Spektrin atdhetar Sofokliu e pasuroi edhe me humanizmin e tij. Duke e njohur dhe jetuar me gjendjen në Shqipëri të krijuar pas mbarimit të Luftës së Dytë Botërore. Ai, në vitin 1945, dërgoi një paketë ndihmash humanitare në barna dhe materiale të tjera shëndetsore për Spitalin Civil të Tiranës.
Sofokliu pati miqësi të ngushtë me patriotin e njohur Sotir Kolenë, miqësi që e ruajti me të dhe i biri i tij Thanasi ose Naçua siç e quanin edhe ndryshe zagoritët.
Me Sotir Kolenë, sidomos kur ky drejtonte Bibliotekën Kombëtarë të Shqipërisë, Sofokliu mbante një korrespondencë të rregullt dhe të vijuar. Në Fondin ” Sotir Kolea ” në Arkivin Qëndror të Shtetit, veç të tjerave, në një dosje të veçantë, ruhen edhe rreth 15 letra të Sofokli Çapit drejtuar Sotir Kolesë, të cilat kanë vlera atdhetare të veçanta.
Ndër të tjera Sofokliu i dërgonte atij dhe një kopje të Statutit të Shoqatës Atdhetare ” Tomorri i Vogël ”, se ‘Tomorri i Madh dhe i Vërtetë” ndodhet në Shqipëri, të krijuar dhe të drejtuar nga Sofokli Çapi.

Po me shpenzimet e tij pas vdekjes së Çajupit Sofokliu e ribotoi
” Baba Tomorin ” në Kajro. Në Zagori dërgoi mjaft kopje të tij, të cilat u shpërndanë falas në të rinjtë dhe në familjet zagorite.


* * *
Çajupi i mbylli sytë në duart e Sofokli Çapit. Atij i la vetëm një amanet: Eshtrat e tij të silleshin në Shqipëri, në Sheper. Për këtë qëllim i la atij edhe shpenzimet e nevojshme.
Këtë amanet e plotësoi si duhet Sofokli Çapi. Ai i shoqëroi eshtrat e Çajupit në Shqipëri, në Gjirokastër, në vitin 1958.
Qëkur Sofokliu u riatdhesua përfundimisht në Shqipëri dhe derisa vdiq më 15.01.1971, ai jetoi me nipin e tij në Durrës, për arsye shëndetsore dhe klimaterike.
Nga shteti shqiptar ju lidh një pension patriotik.
Këto kujtime janë të dëgjuara nga goja e gjyshit tim, Sofokli Çapi, kur bisedonim në familje. Lexoni më poshtë kujtim etë tjera dhënë nga Sofokliu personaliteteve të ndryshëm për jetesën me Çajupin dhe kujdesine tij, kur ishte sëmurë, si dhe mbajtja e amaneteve që i la ai Sofokliut.

Stavri Çapi
Durrës


Shkruar në vitin 2000, botuar në gazetën “Zagoria”

Nga kujtimet e Sofokli Çapit për Andon Zako Çajupin
(Thënë në bisedat e ndryshme me njerëzit, kur banoi në Durrës, mbas rikthimit të tij nga Kajrua)




Andoni jetoi në fshatin e tij, Sheperin, sëbashku me nënën e tij, deri në moshën 16 vjeç.
I ati i tij, Harito Çakua merrej me tregëtinë e duhanit dhe njihej si specialist i mirë në këtë degë. Tregtinë ai e filloi në Kavallë të Greqisë. Më vonë shkoi në Misir të Egjiptit. Hapi përfaqësi të firmës së tij dhe në Hollandë e Boston.
Ç’ është e vërteta Andoni nuk ka shkuar mirë me babanë. Ai nuk mund ta kuptonte sesi babai, që ishte kaq i pasur, e kishte lënë të shoqen në fshat, ku ajo mundohej ditë e natë për të nxjerrë krodhën e bukës.
Zoica, e ëma, si gjithë gratë e fshatit, korrte bar në Dhëmbel. Priste dru në pyjet e Dërmazit. Punonte në vreshta e në ara, kurse burri i saj bënte një jetë luksoze në qytetet e Evropës dhe të Afrikës. Këtë Andoni e ka shprehur në një poezi të tij:

Kush lë miken që ka
Edhe ndahet nga shokë,
Për të fituar para,
nuk i ka mentë në kokë.

Andoni jetën e moshës së njomë e kaloi në mënyrë modeste. Ka provuar edhe punën, edhe bukën e misrit. Ka ujitur në kopësht. Ka shkuar me nënën për të mbledhur bar, dru gjineshtra. Ka jetuar gjithë hallet e shokëve të tij moshatarë, pavarësisht se i ati ishte i pasur.
Qëkur ishte i ri Andoni e ndjeu hendekun e madh që ndante midis tyre prindërit. Për të Zoica, e ëma, ishte figura më e lartë e më fisnike. Ajo bënte pjesë në sorkadhet e maleve të Zagorisë, të cilat nisen për punë pa gdhirë dhe kthehen në shtëpi me natë.
Mësimet e para i mori në shkollën greke të Manastirit të Nivanit, shkollë të cilën e kishte hapur Zografua dhe shokët e tij për qëllime propagandistike dhe shoviniste. Kjo e bëri atë t’i shtronte vetes pyetjen pse në shtëpi flisnin gjuhën e nënës, kurse në Manastir mësonte greqisht nga dhaskalët grekë.

Në Zagori, në Sheper ai e ndjente veten krenar. Gjuha e kulluar dhe e pastër e kësaj krahine i jepte krahë. Pikërisht, në Sheper, Andoni ndjeu edhe dashurinë e parë, që ishte aq e sinqertë dhe e kulluar. Aty ai u lidh me Maron, me atë thëllëzën e malit, me Maron faqe kuqe dhe buzë trëndafili. Ai e deshi atë aq shumë, saqë provokonte mbledhje në fshat, duke i rënë kambanës. Një ditë të zakonshme i ra kambanës së fshatit në formë alarmi, me qëllim që të mblidheshin gratë dhe të takonte Maron. Por largimi për në Egjipt e ndau atë përgjithmonë nga faqekuqja.

Megjithatë dashurinë e tij të marrë për Marën, të cilën e krahasonte me ujin e kulluar të Çajupit, nuk e harroi kurrë. Këto ndjenja poeti i shprehu më vonë në vargjet e tij të njohura:

E mban mend, moj Marë?
Dashurinë e parë ?
Njeri nuk e gjegji,
Se jeshëm të vegji.

Kur djali mbaroi shkollën në fshat, Zoica nguli këmbë me të madhe dhe kundër vullnetit të të shoqit, e dërgoi Andonin në Misir, tek i ati. Në Kajro të Egjiptit djaloshi i maleve të Zagorisë u shqetësua pa masë, kur pa babanë që jetonte me një grua tjetër. Ju kujtuan vuajtjet e nënës dhe disa vjet që ajo se kishte parë burrin.

Babai e shpuri në një kolegj francez të jezuitëve në Aleksandri. Atje kishte shumë studentë grekë dhe filluan ta ngacmonin, por ky ua bëri të qartë, se po e shanë si shqiptar grindje do të kishte. Kjo vazhdoi dhe Andonin e përjashtuan nga shkolla, se rrahu rëndë një grek. Në këtë kohë babai i tij ishte ortak me një grek, Çanaklliun. Ky, siç duket, kishte njëfarë influence dhe ndërhyri pranë drejtorisë së shkollës për ta pranuar përsëri të riun çamarrok dhe Andoni u kthye përsëri në shkollë.

Shkollën e mbaroi me përfundime shumë të mira. Aty Andoni mësoi gjuhën frënge, të cilën e zotëronte në mënyrë të shkëlqyer.
Në vitin 1887 u kthye te nëna në Sheper, e cila e priste me mall e dhëmbshuri. Ishte hera e fundit që shihte fshatin e tij, në të cilin ndenji tre muaj.

Në atë kohë njerëzit e Megali Idesë kishin hapur në Sheper një shkollë greke. Ata kishin dërguar aty një dhaskalicë, Fotininë nga Janina. Çajupit i bëri përshtypje që fshatarët e tij nuk po mësonin gjuhën e tyre, por greqisht. Dhe një ditë mblodhi burrat e fshatit, ata pleqtë, të cilët ndodheshin dhe u mbushi mendjen që ta ndjekin dhaskalicën dhe kështu u bë.

Pas tre muaj pushime në fshatin e tij të vitit 1887, Andoni u nis për në Gjenevë për të vazhduar studimet për drejtësi.
Gjeneva i bëri përshtypje të madhe për zhvillimin dhe gjendjen e saj. Megjithatë, në letrat, që i shkruante nënës e shokëve e të afërmve të tij, shprehej me nostalgji për fshatin, për ujin e ftohtë të Gjinecit, për erën e pastër, për lisat e Çarrokut.

Në Gjenevë Andoni u dashurua me Evjeninë, të mbesën e zonjës së shtëpisë ku banonte. Këtë vajzë Andoni e deshi shumë, siç thoshte ai. Ajo ishte e zgjuar, modeste, e thjeshtë.
Një ditë, nga shtëpia ku banonte, e pa Evjeninë, nga dritarja që po bisedonte me një djalosh. Zbriti poshtë me vrap dhe ju afrua atyre dhe e qëlloi Evjeninë me një shpullë, pa pritur sqarime. Djaloshi i bie Andonit më fort sa i thyen një dhëmb. Në këtë kohë ndërhyn Evjenia, që e kishte mbledhur veten dhe i sqaron, duke i thënë Andonit: “ ky është kushëriri i parë imi”.

Andoni donte të lidhte jetën me Evjeninë dhe të krijonte familje. Lajmëroi të atin, por ai u bë pengesë, mbasi ajo nuk ishte në radhën e familjes së tyre. Kjo vështirësi bëhej më e madhe pasi, sipas ligjit zvicerian, duhej patjetër aprovimi i një njeriu të afërt që Evjenia të martohej me të huaj.

I prekur shumë nga ky qëndrim i të atit, ai vendosi dhe i dërgoi një letër ungjit të tij në Stamboll,Jorgji Çako, ku ai ishte avokat i dëgjuar. Kështu ky u bë garant në vend të babait dhe Andoni u martua. Por lumturia e tyre nuk zgjati shumë. Në krye të vitit, kur Evjenia lindi djalë, ajo vdiq. Kjo ishte një goditje e rëndë për të riun Andon. Dashurinë e Evjenisë ai s’e harroi kurrë gjer në ditët e fundit të jetës së tij.

Andoni mbaroi në Gjenevë Fakultetin e Drejtësisë dhe u laureua doktor në drejtësi.
Djalit atje ja vuri emrin Etjen.
Pas mbarimit të studimeve, Andoni shkoi për pak kohë në Kavallë tek i ati dhe pastaj nga viti 1894 – 1895, u vendos përgjithmonë në Egjipt. Megjithëse ishte një avokat i shkëlqyer, nuk e ushtroi asnjëherë si duhej profesionin. Shumë kolegë me kombësi të huaj vinin e konsultoheshin me të, por ai s’mori asnjëherë përsipër ndonjë gjyq të rëndësishëm. Shokët e tij juristë habiteshin me të se ky jurist kaq i aftë dhe me shumë gjuhë të huaja, nuk merrte asnjë gjyq të rëndësishëm.

Sapo hapi zyrën e tij si avokat, në Kajro, ai pati kundërshtim me anglezët që drejtonin atje. Ai i urrente për politikën e tyre dhelparake. Ai gjithashtu ishte dhe kundër parisë egjiptiane, që ishin të vegël e anglezëve.
Ja si shprehet ai në vjershën e tij “ Misiri “:

Këtu ka prinjësa e pashallarë,
Bejlerë më tepër se gomarë.
Të pasur shumë se s’dinë ç’kanë,
por më të shumtë s’kanë të hanë.
Për mi të gjithë një Efendinë.
Qeveris vendin nën Anglinë.

Efendiu, të cilin ai e ka nënvizuar është Khadivi, zëvendësmbreti i Egjiptit. Pikërisht me Khadivin e përfaqësuesit e tij ai u grind aq shumë, saqë ata për fyerjet që ju bëri, e hodhën në gjyq.
Megjithë ndërhyrjet që bëri zëvendësmbreti, gjyqi i dha të drejtë Andonit. Andoni, shtëpinë e zyrën e kishte pranë Khadiut dhe me gjyq duhet t’ia lironte, por nga inati që kishte për ta, ai para se të jepte çelësat, shtëpinë brenda ia dëmtoi duke hedhur në dhe gjithë raftet, deri tek tavanët, se ky vetë i kishte kompletuar dhe me dorëzimin e zyrës, e braktisi përgjithmonë profesionin e avokatit.

Gjatë kohës që qëndroi në Misir i ati i propozoi të martohej me Rinën, bijën e Marko Markos, tregëtar pasanik në Korçë. Markua kishte dy vajza. Njërën e kishte marrë për grua një borgjez i pasur nga Përmeti, doktor Adhamudhi. Andoni nuk qe kundër këtij propozimi, por faktit që ajo ishte kunata e Adhamudhit, të cilin Andoni e quante doktor Adhamuti. Ky ishte një bej i kaurve Laço i zakonshëm dhe një doktor matrapaz, thoshte Andoni. Dhe për këtë s’pranoi.
Ja si shprehet për të Andoni në poezinë ” Gomari jatro ”: