Historia e 64 qyteteve të Shqipërisë

Në vitin 1990 popullsia e Shqipërisë zinte 70 për qind në fshat dhe 30 për qind në qytet dhe vendi ynë ishte gati një fshat i madh. Megjithatë edhe pse shifrat ishin kokëforte, Shqipëria numëronte 64 qytete. Një paradoks, në një Shqipëri me 3 milionë banorë dhe me raport skandaloz mes qytetit dhe fshatit. Në fakt qytetet që ishin zyrtarë të tillë linin shumë për të dëshiruar. Ata kishin vetëm emrin qytet, ishin shumë të vegjël, në shumë raste më shumë se artificialë dhe nuk kishin asnjë lidhje, fjala vjen, më qytetet që dikur gëzonin një traditë me të vërtetë qytetare si Shkodra, Durrësi, Vlora e të tjerë.

Megjithatë, pas vitit 1990 asnjë qytet nuk e humbi statusin, por ama sot ne kemi një panoramë shumë më të qartë dhe shumë më reale. Është e vërtetë që sot në vendin tonë janë po aq qytete sa në vitin 1990, por vetëm një pjesë e tyre janë realisht të tillë. Më saktë akoma, qytete të mirëfilltë janë qendrat e qarqeve dhe disa qytete të tjerë që të paktën kanë një histori. Gjithsesi, pa e paragjykuar këtë zhvillim apo mos zhvillim, në suplementin e sotëm, gazeta “Tirana Observer” boton historitë dhe fotot e 64 qyteteve të vendit tonë. Kur janë themeluar, cilat janë gjurmët më të vjetra, kur dhe nga kush janë pushtuar, cila është origjina e emrit. Duke bërë këtë dhe ne në të vërtetë përcjellim jo thjesht historikun e qyteteve të vendit tonë, por bëjmë dhe një lloj ndarje se kush është me të vërtetë i tillë dhe kush jo. Në vend të parë natyrisht janë disa qytete që nisin me Beratin 2400- vjeçar, por edhe me Durrësin dhe Shkodrën, Vlorën dhe Gjirokastrën e UNESCO-s. Duke u pasuar nga Tiranën, të cilën të huajt vazhdojnë ta cilësojnë si një nga kryeqytetet më të rinj në botë edhe pse i tillë është shpallur më 20 shkurt të vitit 1920, atë ditë kur sipas statistikave të kohës numëronte vetëm 10 mijë banorë, ndërsa sot ky numër është 1 milionë banorë. Një kryeqytet që u themelua si qytet më 1614, u ideua si kryeqytet më 1878 nga Sami Frashëri dhe u emërtua si i tillë më 20 shkurt 1920. Një qytet që nisi të rritej me ndërtimin e shumë godinave dhe rrugëve, ku vlen të përmendet ndërtimi i bulevardit kryesor, që sot ka emrin “Dëshmorët e Kombit”. Një bulevard që kur ishte në ndërtim e sipër një anglez që e pa tha: Unë kisha parë qytete pa bulevard, por bulevard pa qytete nuk kisha parë. Ndoshta kjo thënie është simbolika më e mirë se ç’janë, ç’ishin qytetet e Shqipërisë.

TIRANE
Origjina e emrit: (Katër variantet) Nga Tehran Iran, kalaja e Tirkanit, Theranda (rrëzimin e masiveve nga Dajti), Tirr – ranë (sit ranë në lumin Lanë
Themeluar: 1614 nga Sulejman Pashë Bargjini
Shpallet kryeqytet: 20 shkurt 1920
Objektet kryesore: Të gjitha institucionet shtetërore më të rëndësishme të shtetit, kështjella e Petrelës, Kalaja e Pezës, Xhamia e Ethem Beut në qendër të Tiranës, Muzeu Kombëtar, Muzeu Arkeologjik, Galeria e Arteve.
Aktualisht ka: rreth 1 milionë banorë


DURRES
Origjina e emrit: Durrahium
Emra të mëparshëm: Epidamus
Themeluar: Në vitin 627 para Lindjes së Krishtit
Pushtuar: në 314 B.C. nga Aleksandri i Maqedonisë dhe në vitin 229 B.C. ai u pushtua nga romakët, më pas nga otomanët, serbët dhe italianët.
Objekte kryesore: Amfiteatri, Forumi bizantin, Muzeu Arkeologjik ku janë të paraqitura periudhat greke dhe romake, Torra Veneciane, Xhamia e Fatihut, Monumenti i Rezistencës, Muzeu Etnografik etj.
Karakteristika:
1. Në afërsi të Shkëmbit të Kavajës është zhvilluar beteja e famshme mes Çezarit dhe Pompeut
2. Në vitin 1200, pas një cunami, qyteti nuk është banuar për 6 vjet

Ka qenë kryeqytet:
Ka portin më të madh në Shqipëri
Aktualisht ka: 300 mijë banorë

LEZHE
Origjina e emrit: Lisus
Themeluar: 669 para Lindjes së Krishtit
1300: Ndërtohet kalaja e qytetit
Deri në vitin 1398 qyteti ishte në dorë të familjes feudale të Dukagjinasve, të cilët më pas ia lëshuan Venedikut
Ngjarje kombëtare: 2 Mars 1444, u mblodh “Kuvendi i Lezhës” nën drejtimin e Heroit Kombëtar, Gjergj Kastrioti Skënderbeu. Kuvendi formoi një lidhje politike-ushtarake të princërve shqiptar duke formuar një ushtri shqiptare prej 10 mijë trupash kundër rrezikut osman.
Aktualisht ka: Banorë


KORÇE
Origjina e emrit:
Gjurmët e vjetra:
Themelimi:
Data me rëndësi kombëtare: Është hapur shkolla e parë shqipe në këtë qytet që daton në vitin 1887, shkolla e parë në Shqipëri për vajza, si dhe liceu Francez i ndërtuar në vitin 1917
Pushtuar:
Objektet kryesore:
Aktualisht ka: 90 mijë banorë të regjistruar


VLORE
Origjina e emrit: Aulona
Gjurmët më të hershme: Shekulli i 6-të para lindjes së Krishtit
Themelimi:
Data me rëndësi kombëtare: Më 28 Nëntor 1912 u shpall Pavarësia e Shqipërisë, Lufta e Vlorës, 1920.
Pushtuar: Nga normanët më 1081, 1205 nga Venediku, më pas nën sundimin e Hohënshtaufëve gjermanë dhe më 1272 në mbretërinë e Arbërisë. U pushtua nga osmanët më 1417, italianët, gjermanët.
Objektet kryesore: Kalaja, porti, etj.
Aktualisht ka: 124 mijë banorë

ELBASAN
Origjina e emrit: Në shekullin e 2-të para Krishtit njihej me emrin Skampa dhe më vonë Skampini. Më vonë Elbasan nga Eli-basan që do të thotë në turqisht “vura dorë”.
Themelimi: Nga osmanët në shekullin e 15-të
Ndërtimi i kalasë së qytetit: më 1466 për 25 ditë dhe për të punuan 150 mijë njerëz.
Data me rëndësi kombëtare: Më 2-9 shtator 1909 u thirr Kongresi i Elbasanit, ndër vendimet më kryesore të të cilit qe hapja e Shkollës Normale
Pushtuar: Romakët, turqit, italianët e gjermanët.
Objektet kryesore: Kalaja, banjat turke
Aktualisht ka: banorë


GJIROKASTER
Origjina e emrit:
Themelimi: Për herë të parë përmendet në shekullin e 13-të
Kështjella e Gjirokastrës mendohet të jetë filluar nga prijësi shqiptar Gjin Bue Shpata, i cili i dha dhe emrin qytetit. Zgjerimet e kështjellës janë bërë nga Ali Pashë Tepelena, dhe nga qeveria e Zogut, e cila me pas e konvertoi pjesën veriore të kalasë në burg.
Objektet kryesore:
1963: Shpallet Qytet-Muze
2005: Shpallet Pasuri Botërore nga UNESCO
Aktualisht ka: banorë


BERAT
Origjina e emrit:
Themelimi: 313-310 Para Krishtit si qytet-kështjellë i Dasaretisë, i quajtur Antipatrea
Emrat që ka përdorur: Antipatrea, Albanorum Oppidum, Pulheriopolis, Belgrad,
Gjurmët e para: 2600 para Krishtit
Data me rëndësi kombëtare:
Pushtuar: grekët, maqedonasit, bullgarët, osmanët,
1961: Shpallet Qytet Muze
2008: Shpallet Pasuri Botërore nga UNESCO
Objektet kryesore:
Aktualisht ka: banorë


SHKODER
Orgjinë e emrit: Skodrin, ose vendi ku shkon Drini, Skutari
Themelimi: Mes shekullit të 5-të dhe 6-të para Krishtit
Data me rëndësi kombëtare:
Gjurmët e vjetra: Paleoliti (guri i vjetër), Neoliti,
Ka qenë kryeqytet: i mbretërisë ilire në 181 Para Krishtit,
Pushtuar: Në vitin 168 nga Roma, sllavët, bullgarët, Venetiku, turqit, serbët, malazezët, italianët, gjermanët.
Objektet kryesore:
Aktualisht ka: banorë

KAMZA
Deri në vitin 1990: Një qendër e banuar e Ndërmarrjes Bujqësore të Tiranës
Pas vitit 1990: Popullohet me të ardhur kryesisht nga Veriu.
Sot: Një nga bashkitë dhe qytetet me dendësinë më të madhe në vend.
Karakteristikë: Një zonë periferike e Tiranës që pret të sistemohet falë një plani urbanistik
Aktualisht: Ka 60 mijë banorë.

KONISPOL
Qytet i ndërtuar si fillim për të rinjtë aksionistë që hapën tarraca për agrume
Fillimet: Në vitet ‘70
Karakteristikë: Kultivimi i agrumeve dhe zonë plazhi
Aktualisht: Ka 5 mijë banorë


Krasta
Qytet i ri minatorësh në rrethin e Matit. Ka qenë pjesë e fshatit Gjon të Martaneshit. Ndërtimi filloi më 1970 me ngritjen e minierës së Kromit në Batër. Më 1974 u vendosën banorët e parë. Më 1979 u shpall qytet. Aktualisht ka një mijë banorë.



MALIQ
Origjina e emrit: ????????
Themelimi: Pas Luftës së Dytë Botërore, pas tharjes së kënetës
Gjurmët e vjetra: Në Maliq janë zbuluar gjurmët më të vjetra në Shqipëri që i përkasin kohës së Neolitit
Aktualisht ka: 3 mijë banorëLESKOVIK
Administrimi: Ish-pjesë e rrethit të Kolonjës, sot në qarkun e Korçës
Origjina e emrit: Nuk gjenden të dhëna
Themelimi: Vend pushimi për bejlerë në kohën osmane
Gjurmët e vjetra: Në lashtësi
Karakteristikë kryesore: Ujërat termale, muzika popullore, sazet
Aktualisht ka: Rreth 4 mijë banorë


SHIJAK
Origjina e emrit: ???????
Themelimi: I lidhur gjithnjë me qytetërimin e Durrësit
Gjurmët e vjetra: Gjurmët më të vjetra të jetës njerëzore i përkasin kohës së Gurit të Ri, gjë që vërtetohet nga objekte të gjetura si: çekanë, sëpata prej guri të lëmuar etj. Në zonën e Shijakut janë gjetur prefëse të po kësaj periudhe.
Aktualisht ka: 26 mijë banorë


BILISHT
Origjina e emrit: Nga maqedonishtja, Bilišta-Bilisht
Themeluar:
Objektet kryesore:
Karakteristika: Shkolla e parë që u hap në këtë qytet daton në vitin 1917
Aktualisht ka: 7,448 banorë


CERRIK
Origjina e emrit:
Themeluar: Në vitin 1947 me krijim e Ndërmarrjes Bujqësore Ushtarake
1956-1957 është ndërtuar Uzina e Përpunimit të Naftës
Objektet kryesore: Radiostacioni, Instituti i Duhanit, Sektori Pyjor i Përpunimit, i Tregtisë, TELEKOMIT, ELEKTRIKUT, i Shërbimit Komunal (janë mbyllur pas viti 1990)
Karakteristika: Qyteti ka 1115 familje fermere me tokë bujqësore
Ai nuk është i përqendruar, por i shkëputur në pjesë të veçanta që lidhen me rrugën nacionale Cërrik-Belesh
Aktualisht ka: 18,764 banorë


MEMALIAJ
Origjina e emrit:
Themeluar: 1946 si qendër industriale për prodhimin dhe shfrytëzimin e mineralit qymyrguri
Objektet kryesore: Miniera e Memaliajt
Karakteristika: Në vitin 1990 arriti kapacitetin e prodhimit të qymyr gurit 500.000 tonë në vit. Qymyret e Memaliajit radhiteshin në qymyret e para për fuqinë kalorifike me vleftë 4500-4700
Aktualisht ka: 7640 banorë

ORIKUM
Origjina e emrit:
Themeluar: Është themeluar si koloni mbi ndonjë vendbanim ilir më parë se shekulli VI p.e.s
U krijua si qendër bashkie në vitin 1960 dhe u emërtua si një qytezë ushtarake. Ndërsa si qendër e banuar, lagjja më e vjetër e këtij qyteti njihet me emrin “Lagjja e Fermës”, është formuar në vitin 1949
Tradicionalisht mbahet si qendër e themeluar nga kolonialistët Eubeas, që u kthyen nga lufta e Trojës, por në të vërtetë duhet të jetë themeluar nga Apolonia për të kontrolluar guroret e Akrokerauneve
Emrat e mëparshëm: Erihoi
Objektet kryesore: Monumenti më i njohur është teatri, i cili është hapur gjatë gërmimeve arkeologjike të vitit 1958.
Aty përveç shfaqjeve teatrale zhvilloheshin dhe ndeshje me gladiatorë
Karakteristika: Qyteti luajti një rol të rëndësishëm në betejën e romakëve kundër Filipit të V-të të Maqedonisë si dhe në betejat e Cezarit kundër Pompeit në Orikum që janë dokumentuar në luftërat civile të Cezarit
Është një nga vendet më turistike shqiptare
Është qyteti antik më i mbrojtur, sepse është në hapësirën e paprekur të Pashalimanit.
Në 1989 gërmimet nxorën në dritë një varrezë, e cila mendohet të jetë helenistike.
Orikumi ?sht? shpallur park arkeologjik kombëtar
Aktualisht ka: 11039 banorë


BALLSH
Origjina e emrit:
Themeluar: Në shekullin e 4-t para lindjes së Krishtit
Objektet kryesore: Kompania e Naftës “Armo”
Karakteristika: Është një qytet shumë i vjetër Ilir, janë akoma rrënojat e Bylisit të vjetër
Është cilësuar si një qytet arkeologjik afër Bylisit
Është një nga qytet kryesore në Shqipëri për nxjerrjen e naftës
Aktualisht ka:


FIER
Origjina e emrit: Ekzistojnë dy hipoteza:
E para, paraqet variantin e emrit Fier që vjen nga italishtja FIERA, d.m.th treg ose panair.
E dyta, bazohet tek toponimi i rajonit. Duke qenë se shumica e tyre janë me origjinë bimore, ajo thekson se emri i qytetit të Fierit rrjedh nga bima e fierit që rritej me shumicë në këtë vend.
Themeluar: Në vitin 558 p.e.s në një kodër pranë detit dhe afër grykëderdhjes së lumit Aoos ( Vjosa) nga kolonë të ardhur nga Korinti e Korfuzi.
Objektet kryesore: Qyteti antik i Apolonisë, Muri rrethues, Biblioteka, Odeoni, Portiku dhe Kisha Bizantine e shekullit të XIII
Data me rëndësi kombëtare: Në vitin 1914 ndërtohet xhamia e qytetit me iniciativën e Haxhi Qamilit, njërit prej drejtuesve të Kryengritjes së Shqipërisë së Mesme të viteve 1914 – 1915,
14 gusht 1935 qyteti i Fierit bëhet qendër e shpërthimit të lëvizjes më të fuqishme kundër regjimit të mbretit Zog.
Karakteristika: Ndodhet në rrënojat e qytetit antik të Apolonisë
Në periudhën ‘45-‘90, Fieri kthehet në një nga qendrat më të rëndësishme industriale të vendit.
Aktualisht ka: 82 mijë banorë


ÇOROVODE
Origjina e emrit: (Nga sllavishtja) Çorrnaja Voda,(Uji i Zi)
Themeluar: Në vitin 1912
Është i pari qytet i çliruar në Shqipëri gjatë Luftës së Dytë Botërore, më 5 shtator 1942,
Objektet kryesore: Kanionet e Osumit, Teqeja e Kulmakut, Tyrbeja e Abaz Aliut, Shpella e Pirogoshit, Muzeu i Historik
Karakteristikë:
Dallohet si një nga qytet me një klimë të freskët dhe për rakinë e famshme të rrushit
Aktualisht ka: 7 mijë banorë

POLIÇAN
Origjina e emrit: Poliçan (nga sllavishtja poli-fushë, çan-e pjerrët)
Themeluar: 1963 si qytet industrial për prodhimin e armëve
Objektet kryesore: Kombinati i armëve, municioneve dhe barutit
Aktualisht ka: 12 mijë banorë

LUSHNJE
Origjina e emrit:
Themeluar:
Data me rëndësi kombëtare: Në vitin 1920 u zhvillua "Kongresi i Lushnjës", u zhvillua në shtëpinë që mban emrin Shtëpia e Kongresit të Lushnjës. Kjo shtëpi është kthyer në muze
Objektet kryesore: Shtëpia ku u zhvillua Kongresi i Lushnjës
Karakteristika: Rreth i rëndësishëm bujqësor dhe blegtoral, është quajtur Hambari i Shqipërisë. Është një udhëkryq shumë i rëndësishëm, afër me portet kryesore të vendit si dhe aeroportin e vetëm të vendit
Dallohet si një qytetet ku kanë lindur personalitete të muzikës dhe artit, si Vaçe Zela, Margarita Xhepa, Vath Koreshi etj.
Aktualisht ka: 38.200 banorë


SARANDE
Origjina e emrit: Vjen nga një manastir i hershëm kristian që iu kushtohet Dyzet Shenjtoreve (Ágii Saránda në greqisht),(Santi Quaranta në italisht).
Emra të mëparshëm: Onhezmi ose Porto Edda për nder të vajzës së Benito Mussolinit gjatë periudhës së mbretërisë së mbretit Zog.
Themeluar:
Objektet kryesore: Kalaja e Butrintit, kalaja e Lëkursit
Karakteristika: Është cilësuar si riviera shqiptare
Një nga vendet turistike shqiptare
Aktualisht ka:


POGRADEC
Origjina e emrit: "Pogda grada", që do të thotë "nën qytet" ose qytet kala dhe vjen nga sllavishtja
Themeluar: Në shek. V para Krishtit
Dikur qyteti kishte dimensionet e kalasë, ku momentalisht gjenden vetëm rrënojat. Enkelejtët kanë qenë fis që kanë jetuar brenda mureve të kalasë.
Invazioni avaro-sllav në shekullin e VII-VIII dhe sidomos perandoria bullgare në shekujt XI-XII ndryshoi mënyrën e jetës nga ajo "polis" (jetohej brenda mureve të kalave) në atë sedentare fushore duke formuar vendbanime me toponimi sllave.
Objektet kryesore: Kalaja e Pogradecit, ka qenë kala iliro-shqiptare
Karakteristikë: Është njohur si një qytet industrial dhe turistik
Është ndalimi i fundit i linjës hekurudhore Tiranë-Durrës-Elbasan-Librazhd-Pogradec.
Njihet edhe nga liqeni i Ohrit
Aktualisht ka: 40 mijë banorë



PATOS
Origjina e emrit:
Themeluar: Rreth vitit 1949 për të strehuar punëtorët dhe inxhinierët që punësoheshin në të quajturën zona (Patos-Marinëz)
Objektet kryesore:
Karakteristika: Një nga zonat më të pasura me naftë të Shqipërisë

PEQIN
Origjina e emrit: Klodiana-Biklinet-Peklin-Peqin (vend i lashtë ilir)
Emrat e mëparshëm: Biklinet, Peklin
Ka ekzistuar si një nga qytete më të lashta të vendit tonë
Themeluar: Rreth viti 1431
Objektet kryesore: Kalaja e Peqinit mendohet se i përkasin periudhës romake, në kohën e ndërtimit të rrugës "Egnatia"
Karakteristika: Është parashikuar të kaloje rruga e Korridorit të tetë
Aktualisht ka: 33,000 banorë



GRAMSH
Origjina e emrit:
Themeluar: Rreth vitit 1960
Guri i parë në themelet e Gramshit si qytet kur u bë rreth më vete
Pallatet e para të ndërtuara për specialistët dhe punëtorët, që punonin në uzinat ushtarake
Objektet kryesore: Uzina e armëve, uzina e baterive për ushtrinë
Karakteristik: Është i njohur për djathin kaçkavall që bëhet në zonën e Grabovës dhe të Lenies
Aktualisht ka: 15 mijë banorë



RROSKOVECE
Origjina e emrit:
Themeluar:
Objektet kryesore: Një nga kishat më të vjetra në vendin tonë, kisha e Kurjanit
Karakteristikë: Është një qendër e banuar e hershme
Një nga degëzimet e rrugës Egnatia, ka qenë me pikë fundore pikërisht në këtë zonë
Ka pazarin më të madh në vend i quajtur Pazari i Roskovecit
Në këtë pazar behej tregtia më e madhe e gurëve të çmuar dhe e materialeve prej argjendi në kohën e Perandorisë Osmane
Aktualisht ka: 12 mijë banorë



URA VAJGURORE
Origjina e emrit: Vjen nga një urë me çimento e hekur, që besohet të jetë ndërtuar nga italianët që e përdorën për kalimin e tubave të naftës që nga Kuçova për në Vlorë
Emra të tjerë: Ura e Hasan Beut
Themeluar: Rreth 1960
Objektet kryesore:
Karakteristikë: Rrënojat e këmbëve të urës gjenden si dëshmitarë të ekzistencës së hershme. Ky qytet e ka origjinën nga shpërngulja e banorëve të fshatrave përreth gati 100 vjet më parë. Ndërtimi i urave në periudha të ndryshme të historisë në atë vend ka qenë vazhdimësia e jetës se qytetit
Është e njohur herët për minierat sipërfaqësore të gurit
Aktualisht ka: 20 mijë banorë



DELVINE
Origjina e emrit:
Themeluar:
Objektet kryesore: Fabrika e Miellit, Fabrika e Vajit
Fabrika e Reçelit, Fabrika e Salcës (Përpunimi i domates)
NPA (Ndërmarrja e Përpunimit Artizanal, veshmbathje, tapiceri etj)
Aktualisht ka: 4200 banorë




PERMET
Origjina e emrit: Nga heroi i kohëve të lashta i quajtur Premt, i cili për të mos rënë i gjallë në duar të armiqve ishte hedhur nga maja e "Gurit të Qytetit", një shkëmb në afërsi të qendrës së qytetit
Themeluar:
Data me rëndësi kombëtare: 1943-1944 qyteti është djegur nga gjermanët
Më 1943 është themeluar brigada e 6 partizane nga Enver Hoxha hu
Më 24 maj 1944 u mbajt Kongresi i Përmetit
Objektet kryesore:
Karakteristika: Qytet i kulturës dhe i këngës shqiptare
Ndryshe quhet edhe si qyteti i trëndafilave
Në vitin 1943 përmes Përmetit ka kaluar oficeri anglez T.W. Tilman
Është vendlindja e disa nga patriotëve shqiptarë
Aktualisht ka: 9 800 banorë

PERRNJAS
Origjina e emrit: Ka lidhje me fitoren e betejës së Skënderbeut në betejën e Torviollit, që e fitoi, por pati humbje të mëdha dhe se gjaku luftëtarëve rridhte si përrenj. Pikërisht nga kjo gojëdhënë u quajt Përrenjas.
Emra të mëparshëm: Fusha e Domosdoves, Fusha e Torviollit
Themeluar:
Objektet kryesore: Miniera hekur-nikelit në Përrenjas-Fshat, Miniera e Nikel-Silikatit në Pishkash, e Sektori Minerar i Bushtricës dhe Skroskës
Karakteristike: Ka pasuri të shumta minerale
Aktualisht ka: 8980

ERSEKE
Origjina e emrit:
Themeluar: Rreth vitit 1768 me rreth 100 shtëpi
Është qyteti më i lartë në Ballkan me një lartësi prej 1030 m
Objektet kryesore:
Karakteristika:
Aktualisht ka: 5499 banorë



KELCYRE
Origjina e emrit: Vjen nga fjala e greqishtes së lashtë Klisura, dhe përkthehet në shqip "vend i mbyllur", pra Grykë
Themeluar:
Emra të mëparshëm: Në shek. XIV qyteti kishte emrin Chisania Kisania) ose me emrin greko-romak Clazura (Klazura), Klelsoupa, Clisania (Klisania), Klisura.
Objektet kryesore: Kalaja e Ali bej Këlcyrës
Kisha e Këlcyrës, Teqeja në Këlcyrë, Xhamia në dalje tek tabela
Manastiri i "Shën Kollit" në Gryken e Këlcyrës, Kisha e "Kristoforit" në Malëshove, Kisha e "Qelovës" në Mbrezhdan,
Teqeja e Sukës
Karakteristika: Në grykën Këlcyrës në kohët e Fauces Antigonës, Filipi V i Maqedonisë u preu rrugën romakëve të Flaminit për në Greqi
Qyteti ka qenë pronë e Muzakajve, Andrea Muzakës – zot i Beratit dhe Mareshall i Arbërisë (1280-1319)
Aktualisht ka: 5300 banorë


KUÇOVE
Origjina e emrit: (Është quajtur për disa kohë Qyteti Stalin)
Themeluar:
Data me rëndësi kombëtare: Në vitin 1928 në vendin që sot quhet “Dikatër” (D4) u shpua pusi i parë i naftës në Shqipëri
Në vitin 1944, për stabilizimin e gjendjes shumë të rënduar në Kuçovë si pasojë e djegieve dhe shkatërrimeve të bëra nga pushtuesi, Qeveria e Përkohshme e Beratit urdhëroi ngritjen e një Komisariati të Jashtëzakonshëm për naftën
Objektet kryesore: Uzina Mekanike e Naftës (U.M.N)
Uzina e Riparimit te Avionëve (U.R.A.),
Karakteristika: Kjo trevë ka qenë vendbanimi i hershëm Ilir i fisit Desaret
Në kodrën e Omurit në verilindje të qytetit, janë gjetur punime mbrojtëse ilire e mbi të gjitha një pishtar, i cili shërbente për të sinjalizuar rrezikun armik nga njëra kala në tjetrën si dhe në të gjithë zonën
Nga gërmimet e bëra në vitet ‘40 – ‘50 të shekullit të kaluar u nxorën në sipërfaqe amfora, shpata e mburoja të kohës ilire
Ka arritur shifrën rekord në Shqipëri për temperaturën më të lartë të regjistruar me 44,4'C në korrik 1986
Aktualisht ka: 48288 banorë


TEPELENE
Origjina e emrit:
Në lashtësi, Tepelena bënte pjesë në trevën e Kaonisë
Në fundin e shekullit të 9-të, Tepelena hyn në Themën e Nikopopjës pastaj në Despotatin e Epirit
Themeluar: Rreth shek IV
Objektet kryesore: Kalaja e Ali pash Tepelenës
Data historike: Në shekullin e XVI, Tepelena bënte pjesë në sanxhakun e Vlorës
Më 1789 Tepelenën ra në dorë të Ali pash Tepelenës
Më 1918 u krijua Klubi Atdhetar "Bashkimi" me pjesëmarrjen aktive të patriotit Avni Rustemi, që në atë periudhë ishte mësues në Tepelenë
Karakteristika: Në vitin 1492 ndaloi në Tepelenë për 24 ditë, ekspedita ndëshkimore e sulltan Bajazitit të II
Është një vendbanim i hershem që lidhet me ndërtimin e një kështjellë në shek IV-VI, të ngritur në këtë pikë strategjike në kryqëzimin e rrugëve të Vjosës
Uji i Ftohtë është një zonë turistike 8 km në jugë qytetit të Tepelenës. Ka marrë emrin "Uji i Ftohtë" sepse zona është e mbizotëruar nga burime natyrore-shkëmbore ku uji rrjedh gjithmonë i ftohtë dhe i pastër.
Aktualisht ka: 55 mijë banorë

HIMARE
Origjina e emrit: Vjen nga fjala e vjetër Shqipe e përdorur në këto anë "Hi(j) Marë" - "Eja Marë", që ka të bëjë me ftesën që i bëhet një vajze apo fqinje të marrë pjesë në një gëzim familjar apo t’i bashkohet një grupi që këndon një kënge shumë-zërëshe. Marë është emër shqip i njohur vajze në Himarë
Themeluar: 1199
Përmendet që në kohët e lashta ku paraardhësit ishin fisi Ilir i Kaonëve
Data me rëndësi kombëtare: Në shekullin e XIII zona e Himarës u përfshi nga Karli i Anzhuinëve në atë që ai e quajti Mbretëria e Arbërisë
Më 1431 Himara u përfshi nga Perandoria Turke si një krahine e Sanxhakut të Shqipërisë.
Objektet kryesore:
Karakteristika: Në Himarë veç gjuhës shqipe flitet edhe gjuha greke, kjo për shkak të arsyeje tregtare mes dy vendeve
Ka të zhvilluar turizmin, tregtinë, peshkimin
Aktualisht ka: 2000 banorë


LIBOHOVE
Origjina e emrit: Nga mbiemri i bejlerëve Libohova
Themeluar:
Është cilësuar si një vend antik që arriti kulmin në shekullin e 17
Objektet kryesore: Kalaja e Libohovës
Karakteristika: Në këtë qytet ndodhet shtëpia e Myfit Bej Libohovës (1876–1927), një politikan dhe ministri i parë i Punëve të Brendshme dhe të Jashtme në qeverinë e 1912.
Një nga vendet më të rëndësishme për të vizituar në këtë qytet është kështjella e motrës së Ali Pash Tepelenës, Shanishasë, e cila u martua me një nga anëtarët e familjes Libohova
Aktualisht ka: 3651 banorë


SELENICE
Origjina e emrit:
Themeluar:
Objektet kryesore: Miniera e Selenicës
Karakteristika: Nxjerrja e bitumit
Bitumi i këtij vendi është përdorur për shtrimin e rrugëve të Parisit
Bitumi është shfrytëzuar që para erës sonë. Aristoteli, Straboni kanë shkruar për Selenicën dhe për bitumin e saj, që eksportohej në vende të ndryshme të pellgut të Mesdheut
Ka një stadium që mban emrin Stadiumi i Selenicës dhe e ka kapacitetin 4 mijë vende
Aktualisht ka: 6 900 banorë


LIBRAZHD
Origjina e emrit:
Themeluar:
Objektet kryesore:
Karakteristika: Shkolla e parë u hap në Berzeshtë në vitin 1895 dhe konvikti i parë u hap po në Berzeshtë në vitin 1929
Aktualisht ka: 8 mijë banorë


DIVJAKA
Orogjina e emrit: Divija (Dy vija)
Gjumët më të vjetra: Në shekullin e II dhe III para erës tonë
Pushtur nga: Turqit
Objektet më kryesore:
Data me rëndësi historike kombëtare:
Aktualisht ka: 7 100 banorë

KRUJË
Orgjina e emrit: Krua nga burimet e shumta të ujit
Themeluar: Në shekullin e XII
Gjumët më të vjetra: Vendbanim ilir që në shekullin e III para erës së re.
Pushtuar nga: Turqit
Objektet më kruesore: Kalaja e Krujës, monumenti i Skënderbeut dhe pazari i vjetër.
Data me rëndësi hiostorike kombëtare: Pushtimi i prë otoman në 1369 dhe për herë të dytë në 1415. Dështimet e tre rrethmieve atomane 1450, 1466,1487. Lindja dhe vdekja e Skënderbeut në 6 maj 1405 dhe vdekja e tij në 17 janar 1468
Aktualisht ka: 19400 banorë

KUKËS
Origjina e emrit: Në vitin 1571 njihet me emrin Kukufic. Në vitin 1879 shënohet me emrin Kukusa
Themeluar: Në vitin 1160
Gjurmët më të vjetra i përkasin periudhës së Neolitit 6000-4000 vjet para Krishtit. Gjithashtu aty janë gjetur edhe varret e ilirëve në Këneta, shumë pranë Kukësit. Ishte një vendqëndresë e vogël romake në krye të rrugë Egnatia. Por për Kukësin kanë folur në dorëshkrimet e tyre dy gjeografë arabë, të quajtur Al Idriz dhe Ratabi Rudar. Ata flasin për këtë qytet në vitin 1165 pas Krishtit dhe për lumin Drin. Kukësi përmendet edhe në mjaft dokumente të tjera ekleziastike të 1165-s.
Pushtuar nga: Pushtuar dhe djegur tërësisht nga turqit në vitin 1689. Nga viti 1912 e deri në vitin 1921 u pushtua nga serbët, bullgarët dhe austriakët. Gjatë viteve 1939-1943 të Luftës së Dytë Botërore u pushtua nga trupat italiane dhe gjermane.
Objektet më kryesore: Muzeumi Historik, Fabrika e Qilimave dhe aeroporti.
Data me rëndësi historike kombëtare: Në vitin 1912 tek Qafa e Kolosjanit rezistenca shqiptare ndaloi invazionin serb. Në vitin 1925 Kukësi ka qenë qendra e prefekturës së Kosovës. Në vitin 1978 Kukësi antik u evakuua pasi u përmbyt nga ujërat e ndërtimit të hidrocentralit të parë mbi lumin Drin. Qyteti i ri me të njëjtin emër u ndërtua 350 metra mbi nivelin e detit dhe njohu zhvillim gjatë regjimit komunist. Në vitin 2000 mori çmimin “Nobel” të paqes.
Aktualisht ka: 27 mijë banorë


KLOS
Origjina e emrit: Kilos
Themeluar: Në shekullin XV
Gjurmët më të vjetra: Tre nekropole dhe 5 tuma ilire
Pushtuar nga: Turqit dhe italianët, të cilët në vitin 1943 e dogjën tërësisht.
Objektet më kryesore: Tre nekropole të lashta dhe 5 tuma ilire, ura guri në formë harku.
Data me rëndësi historike kombëtare: Themelimi i çetës partizane të Matit më 18.7.1942.
Aktualisht ka: ??????????



KOPLIK
Origjina e emrit: Kopenik
Themeluar: Në shekullin XV
Gjurmët më të vjetra: ?????????
Pushtuar nga: Nga turqit dhe serbët
Objektet më kryesore: Kështjella e vjetër e Barcelës, që vendasit e njohin me emrin Podgorës. Është ndërtuar në shekullin I-II të erës sonë.
Data me rëndësi historike kombëtare: Viti 1920, lufta kundër pushtuesve serbo-malazezë
Aktualisht ka: 10650 banorë


PUKË
Origjina e emrit: Pikaria
Themeluar: ???????
Gjurmët më të vjetra: Të shekullit II para erës sonë
Pushtuar nga: ?????
Objektet më kryesore: Muzeu Historik “Migjeni”
Data me rëndësi historike kombëtare: 1936-’37, vite ku punoi dhe jetoi shkrimtari Migjeni.
Aktualisht ka: 34454 mijë banorë


BAJRAM CURRI
Origjina e emrit: Tre Fushat, Tri Polje, në vitin 1952 merr emrin Bajram Curri
Themeluar: ????????
Gjurmët më të vjetra: ????????????
Pushtuar nga: ????????
Objektet më kryesore: Muzeu dhe përmendorja e heroit Bajram Curri. Përmendorja e Asim Vokshit.
Data me rëndësi historike kombëtare: Bashkimi i forcave kryengritëse shqiptare në vitin 1912, në luftën kundër turqve. Kryengritja e armatosur më 24.5.1925.
Aktualisht ka: 6.778 banorë



KRUMË
Origjina e emrit: ???????
Themeluar:???????????
Gjurmët më të vjetra: Janë gjetur objekte arkeologjike të kohës së ilirëve. Ishte qendër e prefekturës së Kosovës gjatë viteve 1921-1925.
Pushtuar nga: Turqit, serbët dhe bullgarët.
Objektet më kryesore: ?????????
Data me rëndësi historike kombëtare: Ndërtimi i konviktit “Kosova” në vitin 1928, ku mësuan heronjtë Xheladin Beqiri dhe Hajdar Dushi.
Aktualisht ka: 2100 banorë

BULQIZË
Origjina e emrit: ????????
Themeluar: ?????????
Gjurmët më të vjetra: ????????
Pushtuar nga:???????
Objektet më kryesore: Miniera e kromit
Data me rëndësi historike kombëtare: Viti 1948 kur u ngrit Miniera e Kromit
Aktualisht ka: 12388 banorë



BURREL
Origjina e emrit: Bujril dhe Burril
Themeluar: Në shekullin XV
Gjurmët më të vjetra: Vendbanim i lashtë në pellgun e kulturës tumulare ilire
Pushtuar nga: Italianët
Objektet më kryesore: Busti i Skënderbeut dhe i Pjetër Budës, Uzina e Ferrokromit.
Data me rëndësi historike kombëtare: Lindja e mbretit Zog më 8 tetor 1895 dhe 31 korrik, kur 3000 matjanë sulmuan garnizonin fashist. Hapja e burgut famëkeq komunist, ku vuajtën dënimin nga Pjetër Arbnori, Don Zef Jubani e deri tek Fatos Lubonja.
Aktualisht ka: 60 mijë banorë



RRËSHEN
Origjina e emrit: Fushë-Lumth
Themeluar: Në vitin 1635
Gjurmët më të vjetra: Ka qenë banuar që në kohët e fiset Piruse të ilirëve të lashtë, të njohura për nxjerrjen e mineraleve dhe të prodhimit të armëve. Prejardhja e banorëve rrjedh nga tre bajrakët: Orosh, Kuzhnen, Kthellë.
Pushtuar nga: Turqit
Objektet më kryesore: Kisha Mesjetare e Shën Mërisë dhe 8 kishat e tjera të ndërtuara pas vitit 1992, shkolla.
Data me rëndësi historike kombëtare: ??????????
Aktualisht ka: 15234 banorë



RUBIK
Origjina e emrit: Rubik
Themeluar: Në Mesjetë
Gjurmët më të vjetra: ????????????
Pushtuar nga: Turqit dhe italianët
Objektet më kryesore: Një kishë e vjetër 900-vjeçare dhe pikturat murale që ndodhen brenda saj, të njohura ndryshe si afresket e Rubikut. Uzina e Rafinimit të Bakrit, e cila ka filluar që në vitin 1938.
Data me rëndësi historike kombëtare: Ngritja e uzinës më të madhe të rafinimit të bakrit më 1965.
Aktualisht ka: 9523 banorë



FUSHË-ARRËS
Origjina e emrit: Nga pemët e shumta të arrës
Themeluar: Në vitin 1949
Gjurmët më të vjetra: Që në shekullin IV-V të erës së re
Pushtuar nga: Turqit
Objektet më kryesore: Stabilimenti i përpunimit të drurit
Data me rëndësi historike kombëtare: ????????
Aktualisht ka: ???????????


PESHKOPI
Origjina e emrit: Peskopija. Lidhet me qendrën peshkopale që përmendet në vitin 1020.
Themeluar: Në shekullin XV
Gjurmët më të vjetra: I përkasin një vendbanimi të fisit ilir të Doberëve në shekullin IV-II para erës së re.
Pushtuar nga: Turqit dhe serbët
Objektet më kryesore: Muzeu Etnografik
Data me rëndësi historike kombëtare: Në vitet 1920-‘21 u dogj nga ushtria serbe. Tërmeti i 30 nëntorit të vitit 1967.
Aktualisht ka: 75262 banorë



MILOT
Origjina e emrit: Milot
Themeluar: Në vitin 1467
Gjurmët më të vjetra: ???????
Pushtuar nga: Turqit dhe italianët
Objektet më kryesore: ?????????
Data me rëndësi historike kombëtare: Hapja e shkollës shqipe në vitin 1900. Në 28 Nëntor të vitit 1912 u ngrit flamuri dhe në vitin 1981 u përurua ura më e gjatë në vend prej 800 metrash.
Aktualisht ka: 13 mijë banorë



FUSHË-KRUJË
Origjina e emrit: Ura e Zezë, prej lumit të Zezës që i kalon përmes
Themeluar: Në vitin 1970
Gjurmët më të vjetra: Në shekullin XVI
Pushtuar nga: Turqit, serbët dhe italianët
Objektet më kryesore: Instituti i Foragjereve dhe Fabrika e Çimentos
Data me rëndësi historike kombëtare: Dëshmia e shkrimit të shqipes që më 1805 me alfabetin arab. Beteja prej disa ditësh kundër turqve në vitin 1910. Vizita e presidentit amerikan, Xhorxh Bush, në 10 qershor të vitit 2007.
Aktualisht ka: 10 mijë banorë


MAMURRAS
Origjina e emrit: Marmur dhe Shpërdhet
Themeluar: Në vitin 1970
Gjurmët më të vjetra: Në vitin 1431
Pushtuar nga:??????
Objektet më kryesore: Busti i Skënderbeut
Data me rëndësi historike kombëtare: ?????
Aktualisht ka: 7600 banorë

LAÇ
Origjina e emrit: Laçi
Themeluar: Më 1959
Gjurmët më të vjetra: Në periudhën bizantine me kështjellën e Sebastjesë
Pushtuar nga: Turqit
Objektet më kryesore: Kombinati Kimiko-Metalurgjik
Data me rëndësi historike kombëtare:???????
Aktualisht ka: ????????




VORA
Origjina e emrit: Thuhet se emri Vorë nga koha e Skënderbeut, sepse aty u varrosnin ushtarët e rënë në luftë dhe u quante "vorre". Me kalimin e viteve emri është transformuar në VORË.
Themeluar: Më 1943
Gjurmët më të vjetra: ??????
Pushtuar nga: ????????
Objektet më kryesore:??????????
Data me rëndësi historike kombëtare:?????????
Aktualisht ka: 7018 banorë



KAVAJË
Origjina e emrit: Kavalje
Themeluar: Në shekullin XV
Gjurmët më të vjetra: Qendër e lashtë e banuar që nga ilirët
Pushtuar nga: Turqit dhe italianët
Objektet më kryesore: Muzeu Historik, Etnografik dhe kullën e sahatit
Data me rëndësi historike kombëtare: Lindja në 2 prill të vitit 1879 e aktorit të famshëm Aleksandër Moisiu. Kryengritja e fshatarëve të Shqipërisë së Mesme 1914-1915.
Aktualisht ka: 500 mijë banorë



RROGOZHINË
Origjina e emrit: Rrogozhinë
Themeluar: ????
Gjurmët më të vjetra: Vendbanimet e lashta ilire që në shekullin II të erës së re dhe nyje kalimi në rrugën Egnatia.
Pushtuar nga:??
Objektet më kryesore:?????????
Data me rëndësi historike kombëtare: ?????????
Aktualisht ka: 12 mijë banorë



KRRABË
I ndërtuar pas Luftës së Dytë Botërore si qytezë pas vënies në punë të Minierës së Qymyrgurit
Më parë ka qenë një fshat nga më të mëdhenjtë në krahinë
Ka ende statusin e qytetit, por miniera nuk është në funksion

BURREL
Origjina e emrit: Bujril dhe Burril
Themeluar: Në shekullin XV
Gjurmët më të vjetra: Vendbanim i lashtë në pellgun e kulturës tumulare ilire
Pushtuar nga: Italianët
Objektet më kryesore: Busti i Skënderbeut dhe i Pjetër Budës, Uzina e Ferrokromit.
Data me rëndësi historike kombëtare: Lindja e mbretit Zog më 8 tetor 1895 dhe 31 korrik, kur 3000 matjanë sulmuan garnizonin fashist. Hapja e burgut famëkeq komunist, ku vuajtën dënimin nga Pjetër Arbnori, Don Zef Jubani e deri tek Fatos Lubonja.
Aktualisht ka: 60 mijë banorë

Historia dhe origjina e disa qyteteve të vjetra shqiptare]

Kur janë themeluar, cilat janë gjurmët më të vjetra, kur dhe nga kush janë pushtuar, cila është origjina e emrit.Ja përshkrimi i disa qyteteve shqiptare.

TIRANE

Origjina e emrit: (Katër variantet) Nga Tehran Iran, kalaja e Tirkanit, Theranda (rrëzimin e masiveve nga Dajti), Tirr – ranë (sit ranë në lumin Lanë
Themeluar: 1614 nga Sulejman Pashë Bargjini
Shpallet kryeqytet: 20 shkurt 1920
Objektet kryesore: Të gjitha institucionet shtetërore më të rëndësishme të shtetit, kështjella e Petrelës, Kalaja e Pezës, Xhamia e Ethem Beut në qendër të Tiranës, Muzeu Kombëtar, Muzeu Arkeologjik, Galeria e Arteve.

DURRES

Origjina e emrit: Durrahium
Emra të mëparshëm: Epidamus
Themeluar: Në vitin 627 para Lindjes së Krishtit
Pushtuar: në 314 B.C. nga Aleksandri i Maqedonisë dhe në vitin 229 B.C. ai u pushtua nga romakët, më pas nga otomanët, serbët dhe italianët.
Objekte kryesore: Amfiteatri, Forumi bizantin, Muzeu Arkeologjik ku janë të paraqitura periudhat greke dhe romake, Torra Veneciane, Xhamia e Fatihut, Monumenti i Rezistencës, Muzeu Etnografik etj.

Karakteristika:
1.    Në afërsi të Shkëmbit të Kavajës është zhvilluar beteja e famshme mes Çezarit dhe Pompeut
2.    Në vitin 1200, pas një cunami, qyteti nuk është banuar për 6 vjet

Ka qenë kryeqytet:
Ka portin më të madh në Shqipëri

LEZHE

Origjina e emrit: Lisus
Themeluar: 669 para Lindjes së Krishtit
1300: Ndërtohet kalaja e qytetit
Deri në vitin 1398 qyteti ishte në dorë të familjes feudale të Dukagjinasve, të cilët më pas ia lëshuan Venedikut
Ngjarje kombëtare: 2 Mars 1444, u mblodh “Kuvendi i Lezhës” nën drejtimin e Heroit Kombëtar, Gjergj Kastrioti Skënderbeu. Kuvendi formoi një lidhje politike-ushtarake të princërve shqiptar duke formuar një ushtri shqiptare prej 10 mijë trupash kundër rrezikut osman.

VLORE

Origjina e emrit: Aulona
Gjurmët më të hershme: Shekulli i 6-të para lindjes së Krishtit
Themelimi:
Data me rëndësi kombëtare: Më 28 Nëntor 1912 u shpall Pavarësia e Shqipërisë, Lufta e Vlorës, 1920.
Pushtuar: Nga normanët më 1081, 1205 nga Venediku, më pas nën sundimin e Hohënshtaufëve gjermanë dhe më 1272 në mbretërinë e Arbërisë. U pushtua nga osmanët më 1417, italianët, gjermanët.
Objektet kryesore: Kalaja, porti, etj.

ELBASAN

Origjina e emrit: Në shekullin e 2-të para Krishtit njihej me emrin Skampa dhe më vonë Skampini. Më vonë Elbasan nga Eli-basan që do të thotë në turqisht “vura dorë”.
Themelimi: Nga osmanët në shekullin e 15-të
Ndërtimi i kalasë së qytetit: më 1466 për 25 ditë dhe për të punuan 150 mijë njerëz.
Data me rëndësi kombëtare: Më 2-9 shtator 1909 u thirr Kongresi i Elbasanit, ndër vendimet më kryesore të të cilit qe hapja e Shkollës Normale
Pushtuar: Romakët, turqit, italianët e gjermanët.
Objektet kryesore: Kalaja, banjat turke

GJIROKASTER

Origjina e emrit:
Themelimi: Për herë të parë përmendet në shekullin e 13-të
Kështjella e Gjirokastrës mendohet të jetë filluar nga prijësi shqiptar Gjin Bue Shpata, i cili i dha dhe emrin qytetit. Zgjerimet e kështjellës janë bërë nga Ali Pashë Tepelena, dhe nga qeveria e Zogut, e cila me pas e konvertoi pjesën veriore të kalasë në burg.
Objektet kryesore:

BALLSHI
Nje qytet i vogel industrial, por ka qen me i rendesishem ne kohet klasike dhe mesjet. Ne mesjet njihej si Glavinica, dhe kish nje peshkop. Nje kish katolike 22m e gjat dhe 17 m e gjer eshte gjeter ne rrugen per ne Gjirokaster, raportet tregojn se punimet kan filluar qysh ne shek e VI dhe dy faza te tjera ne shek e 11 dhe 12 . Ne verilindje te saj eshte gjetur nje cistern. me tulla nga Bylisi dhe materiale te tjera te ardhura nga Eubea. Qyteti mesjetar u rrit nen vendbanimin Klasik te qytetit te Bylisit dhe Nikai (Klosi). Rrapo Hekali udhheqes kunder turqeve ne shek e 19 ishte nga Ballshi.
Hekali eshte 6 km nga rruga kryesore ne te majt mbasi le ballshin 2 km dhe Klosi 5 km larg Hekalit. Ne Klos mure Ilire te shek 6-5 pk duken qartshem, Klosi eshte rreth 20 minuta ne kemb larg Bylisit rreth 1.5 km larg rruges kryesorene kodren e Gradishtes.
Bylisi u ndertua si nje fortes Ilire dhee kishin nen kontroll luginen e Vjoses. U formua si qytet ne shek e 3pk. Periudha e tij influente ishte ne shek e 4-3 pk megjithate jan gjetur tulla e gur qysh nga shek i 6pk. Pliny, ne shkrimet e tij ne shek e par pas k e quan ate Colina. U be koloni Romake e quajtur Byllidensium, nga ku nje numer i madh mbishkrimesh eshte gjetur, dhe pun restauruese ne ndertesat me te vjetra. U be qytet peshkiark ne 431 mbas Keshillit te Efesusit. Muri 3 m i trash dhe 9m i lart me 8 kulla mbrojtese duket se ka qen fortes e fort, por i pazot ti rezistonte pushtimit Sllave edhe pse Justiniani i shtoj edhe 6 kulla te tjera per mbrojtjen e brendshme.
Teatri eshte struktura me impresive e mbetur. U ndertua ne mezin e shek te 3 pk dhe rindertuar ne shekujt 2 dhe 3 pas k. Me 20 rreshta mban 7000 veta, dhe eshte Grek ne inspirime atmosfer. Struktura e tij permend element Ilir ne nderrtim qysh prej shek te 6pk. Ne veri te qytetit jan rrenojat e nje kishe te hershmekristjane dhe stoa Romake. Permes rrenojave ne veri, jan themelet e nje kishe tjeter e hershme e shek te 6. NJe mozaik i madh i gjetur ne nartheksat e tij, kan peshqe dhe skena te tjera detare ne te: nje tjeter mozaik ne naos ka piktura kafshesh. Kisha u ndertua me mur guri vendi, ndertimet vazhduan pe gjysem shelkulli, nen piketim arketukturesk i influencuar nga Kostandinopoja. Dyshemeja tregon influencen e kishave te tjerate hershme ne Epir, si ato te Butrintitdhe Finiqit. mbrapa kishes jan rrenojat e nje kulle te kohes se Justinianit. Ne muret jugore eshte nje mbishkrim i shkruar gjat kohes se mbretit Trajan, se Valerius Maximus ka piparuar nje rrug ketu afer.
10 km larg Ballshit ne te djatht te rruges kryesore eshte qyteti Ilir antik i Margellicit, siper fsahtit me te njejtin emer. Margellici ishte nje qender e punimeve qeramike Ilire.

Mehmet Shehu (1913-1981)
Ishte komandant partizan ne luften nacional clirimtare. Ishte djali i nje hoxhe nga Cerrushi i Mallakastresdhe ndoqi shkollen ushtarake ne Itali para se te behej komunist dhe te luftonte me shembull ne batalionin Garibaldi i brigades nderkombetare ne luften ciile ne SpanjNe luften e II botrore u be komandant i brigades se I partizane me baz ne Vithkuq. Mbas lufte ishte shef i shtabit te ushtris dhe sekretar i KQPPSH-se, dhe me mbas ne 1954, kryeminister. Ai luajti nje pjes te rendesishme ne ndarjen me Sovjetiket, duke paralajmeruar elementet pro-Sovjetik ne Kongrsin e IV te PPSH ne Shkurt 1961 duke then se "ata qe tentojn te percajn untetindo te marin , edhe nese e nevojshme, nje plumb ne kok. Ai vdiq ne rrethana te cuditshmene 1981, thuhet se e ka qelluar nga vet E.Hoxha gjat nje mbledhje ne Byron Politike. U varros ne varrezat e deshmoreve, por trupi i tij u hoq edhe nuk dihet se ku ndodhur.

KRUJA
Emri Kruja mendohet te vij nga fjala shqipe "krua". Citadeli i tij perdorej nga fise Ilire te vendosur afer Zgerdheshit, heret qe ne shek e 6 pk, dhe mund te jet ber keshtjella kryesore e zones pas braktisjes se Zgerdheshit ne shek e 4 pk. Nje legjend ketu tregon se guret e Zgerdheshit i moren dhe i sollen ketu. Nuk ka informacion te pranishem per kete qytet gjat dhe pas kohes Romake, dhe Kruja rihyn ne histori ne periudhen Bizantine, e cila emerohet ne kishen e shek te 9 si qytet peshkiark. Citadeli i saj u rindertua dhe mbeti si nje fortes nen kontrollin Bizantin deri ne fund te shek 12. Shteti i par feudal shqiptar, Mbreteria Arbereshe u formua ketu rreth vitit 1190,me Krujen si komponent i rendesishem per sistemin mbrojtes, nen udheheqesin e saj Arberesh Progon. Duket se ka patur lidhje te ngushta ekonomike me Durresin. Kruja permendet si nje keshtjell e rendesishme ne shkrimet e kronikut Bizantin Georgius Acropolitis, i cili ne 1245 e quante ate Kroas dhe thot se i perkiste Gulamit, Lord i Albanonit. Ne fund te shek 13 u mor nga Karli i Anxhouas, i cili riparoj muret, mbas se ciles ja kaloj familjes Topiaj. Ne 1396 Turqit e pushtojn per her te par, por u terhoqen dhe nuk u duken me ne kete zon per 20 vjet te tjera. Ne 1430, nje ringjallje kunder tyre filloj nen udheheqjen e Gjon Kastriotit, por Otomanet e shtypen ate. Me kthimin e Skenderbeut ne vendlindje , nje faz e re e levizjeve rezistente filluan. Ne 1450 gjat sulmit te par mbi Krujen, qyteti pesoj deme te medha. Me topa te rende, turqit arriten te shkaterojn muret e portes qendrore, por nuk moren dot qendren e kalas. E njejta rezistenc heroike nga shqiptaret ishte organizuar kur Sulltan Murati i II u kthye me nje ushtri me te fort. Kroniku Turk, Dursan Bej, i cili mori pjes ne sulmin e dyt shkruan se shqiptaret kan lindur per rezistenc dhe mosbindje. Por ne fund ushtria Otomane triumfoj. Nje kronik Gjerman i shek 16 rekordon se " vetem duke i len te uritur mbrojtesit, Turqit munden te marin keshtjellen me 16 Janar 1478, 10 vjet pas vdekjes se Skenderbeut.
Turqit e riemeruan Aksahissar, Fortesa e Bardhe. demi qe ata ben u shtua nga termeti i vitit 1617 i cili shkaktoj dem te konsiderueshem ne popullat. Banoret e mbetur u kthyen ne mysliman se shpejti pas kesaj. Ne luftimet lokale midis Turqeve dhe Shqiptareve ne 1832 keshtjella u demtua edhe me shum. Mbas kesaj, pjesa kryesore e forteses u cmontua nga Mehmed Reshid Pasha, ngaqe gjat shek 18-19 Turqit ben disa perpjekje te restauronin muret mbrojtese per qellimee ushtarake te kufizuara. Por perpjekjet e tyre nuk kishin efekt ne revoltat e shumta lokale kunder sundimit te tyre ne shek e 19 nga ku beteja me e madhe ishte ajo e Tallabejve ne 1906 ku 22 qytetar te Krujes u vran. Pas pavarsis pati disa zhvillime ekonomike. Ne luften e II Botrore pjes e pazarit u shkatrrua bashk me nje ndertes qe i takonte familjes Toptani. Kruja luajti rol te rendesishem ne luften kunder fashisteve, me brigaden e 23.te partizane e vendosur rreth maleve ketu afer, dhe Kruja luftoj tre beteja te pergjakshme para se te clirohej ne 20 Nendor 1944. Ne 1968 ne 500 vjetorin e Skenderbeut u shpall "qytet Hero" nga qeverria. okupimi kryesor lokal eshte ulliri dhe bujqesia pastoriale.
Kadare e nisi ketu novelen "kalaja"


ZGERDHESHI
Qyteti Ilirian i Zgerdheshit nuk eshte permendur ne dokumenta letrare apo historike ne lashtesi, mirpo disa shkollar mendojne se ka qen qyteti i Albanopolisit i permendur nga Pliny. Kerkimet arkeologjike kan treguar se ka pasur banime qysh ne shek 7-6 pk, ku eshte gjetur nje akropol rreth 1,3 hektar me mure perreth. Ne fazen e II te ndertimeve, ne shek 4-3 pk, nje zon me e madhe mbulonte qytetin, rreth 8 hektar me muret rreth 1350 m te gjat. Nje seri kullash mbrojtese u ndertuan rreth perimetris ne kete kohe.
Qyteti duket se ka lulezuar per 300 apo 400 vjet para se te braktisej i terine shek e IIpk, dhe banoret u shperngulen ne Durres dhe ose Lezhe. Disa evidenca vendbnimesh jan gjetur nga shek i 6 pas K, kur Kruja dominonte te gjith zonen perreth.


Zvernec

Zverneci ka qene i banuar qe ne kohet e hershme dhe renoja prehistorike jan gjetur afer tij. Ai eshte i vendosur ne istmin e Treportit. Ai ka qene nje port me prespektiv ne kohet e lashta dhe ne mesjet, para se laguna e Nartes te bashkohej me detin. Ne epoken e mesme ai njihej si Spinarica, kur u mbajt per nje koh nga Angevinet e Sicilis dhe u kap nga Perandoret Hohenstaufen ne shek 13. Ai u be nje port i vogel po ra ne shek14, kur u be pjes e Thesprotis se Epirit. U shkatrua nga Turqit ne 1417.

Amantia

Amantia ka qene nje banim tipikal kodrinor Ilirjan, me mure origjinale te asaj kohe reth 500 metra te gjate dhe 60 metra te gjere. Muret zene 2200 metra. Ajo u themelua ne 350 PK, ndoshta nga antar te fisit Taulanti. Nje fortes e madhe u ndertua me dy kulla mbroijtes ne veri. Ajo zinte nje pozicion mbrojtes te rendesishem siper lugines se Vjoses ne lindje, dhe ne rrugen per ne bregdet dhe ne gjirin e Vlores. Ajo duket se eshte ritur per nje kohe te shkurter si qender urbane me influenc dhe prosperitet, ne ndryshim me disa qendra Ilirjane ne veri ku nje kultur rurale dhe primitive dominonte.
Puna Coastal Passage, e atribuar per Scylax, e lidhte ate ngusht me qytetin antik te Orikumit. Ajo ishte nder qytetet Ilirjane me te hershme qe bente monedhat e veta. Ju bashkangjit liges Epirote ne 230PK. Mbas periudhes se kolonizimit Grek ra ne influencen e Apollonis. Ne periudhen Romake i ra rendesia dhe perreth tij kalonin rruget Egnatia dhe Candavia, me gjithe kete ajo mbeti nje qender urbane e vogel dhe ne kohet e hershme kristjane kishte nje Peshkop. Mendohet te jet abandonuar nga fundi i shekullit te 6 pas krishtit.


Karabruni

Eshte 16 km i gjate dhe 4 km i gjere. Karabrun ne Turqisht do te thot Kepi i Zi. Eshte pothuajse pa uje dhe vend ererash, i perdorur vetem nga barinjte. Ka shume shpella, ne te cilat mbishkrime te vjetera jan gjetur. Duke qene kaq thell dhe i veshtir per tu pushtuar nga fashistet, ai ishte nje vend me rendesi per zbritjen e oficerve nderlidhes Britanik te atashuar per rezistencen ne luften e fundit.

Orikumi

Orikumi, i njojtur ne lashtesi me emrin Orikos, i cili u themelua ne shek e 5 PK nga kolon te ardhur nga Eubea. Ai shpejt u be nje qender i rendesishem tregetare, nje shekull me von ai bente monedhat e veta. Me von, kur Durrsi dhe Saranda u riten me rendesi ai shkoj drejt renies por mbeti nje qender e vogel urbane. Ne periudhen Romake perdorej si baze detare nga Cezari kunder Pompeit. Rrenojat e murreve dhe nje teatri te vogel prej 600 vetesh nga shek i 1 pas krishtit jan zbuluar. Ne shek e 2 pas krishtit duket se ka patur perseri nje renie si pasoj e nje termeti. Ne mesjet ai quhej Jericho, kur perdorej si porrt nga princerit Angevin nga Sicilia. Nen sundimin Turk ai quhej Pashaliman, porti i pashait, dhe ne shek e 19 njihej si Dukades.
Nje qytet moder Shqiptar me te njejtin emer ndodhet 3km ne perendim te tij.

Kanina

Kanina origjinalish nje vend banim kodrinor Ilir dhe ne shume periudha te historis se tij formonte sistem mbrojtes per Vloren. Ne lashtesi ishte i lidhur ngusht me qytetin e Amanties, duke kontrolluar tregetit e saj detare. Vecanerisht ajo lulezoj ne mesjet kur Vlora ishte ne renie dhe Kanina u be qender banimi qe ishte pak a shume e pavarur. Perandori Andronicos i II i dha qytetit te drejtat e tregetis ne shek 13 kur kishte nje peshkop per nje kohe te shkurter.
Rrenoja nga keto duken ne kete fshat. Kanina filloj drejt renies mbas shek te 16 kur Vlora filloj te merte rendesi.

KELCYRA
Kelcyra ishte nje fshat Ilir ne shek e 4 pk, pjes e fiseve qe ishin perreth kodrave te Trebeshines. Ne kohet Romake gryka ishte rrug transporti, dhe nje vendbanim i vogel u rrit. Ne 1272 permendej ne kronikat mesjetare me emrin Klausura. Erdhi nen sundimin Arberesh ne 1335. Mbas 1431 mori pjes ne luften e Skenderbeut kunder Turqis. Kelcyra ishte vendi i heroit Shqiptar ne Luften Civili Spanjole, Musa Fratari, i cili luftoj dallueshem ne Betejen e Ebros. U vra nga fashistet ne 1938. Qyteti gjithmon eshte varur nga cilesia e lart e frutave dhe rrushit me prosperitetin e tij ekonomik dhe qender per raki.

TEPELENA
Qyteti i Tepelena shtrihet ne anen majt te lumit Vjos, 3km posht lidhjes se Vjoses me Drinon. Emri Tepelena do te thot Kodra e Helenes, legjenda eshte se nje her u formua nje aleanca me fshatrat fqinj te Damesit dhe Dragotit nen nje mbreteresh vendase e quajtur Helena. Ne 198 pk konsulli Romak Titus Quinctius Flamininius mundi Filipin e V te Maqedonis aferTepelenes, ne nje betej te rendesishme e luftuar ne Aoi Stena (Ngusshtica e Aoos (Vjos)), Flamininius sapo ishte zgjedhur konsull dhe ishte i etur ne luften kunder Maqedonis. Ai mori komanden e forcaveve Romake, duke sjell 9000 perforcime me vete nga Roma. Ushtria e Filipit ishte e vendosur ne disa pika strategjike te grykes. Ne fillim Flamininus e takoj Filipin per bisedime per armpushim por nuk ran dakord, mbas se ciles nje coban i udhehoqi Romaket neper male persiper grykes dhe keshtu nje sulem mbi Filipin ishte i mundshem, dhe me ne fund me fitoren Romake. Pozicionet Maqedonse mbulonin gojen e grykes se Kelcyres, ne lashtesi Fauces Antigonenses, keshtu qe Romaket nuk mund te avanconin me ne jug te Lugines se Drinos per ne Epir.
Qyteti modern daton nga 1920 kur disa ndertesa u shkaterruan nga nje temet. Ne te njejtin vit 400 Italian iu dorzuan forcave Shqiptare. Eshte nje tradit lokale qe me shume se 100 ndertesa nuk lejohet te ndertohen perndryshe do te prishen. Megjithate padyshim ka pasur vendosje antike ne ane te citadeles, dhe Bizantinet ndertuan nje kull ku citadeli qendron tani, fortifikimet e saj u ri ndertuan nga turqit ne shek e 15 dhe nga Ali Pasha midis 1809-1812

SHKODRA
Ne kohet e vjetra me emrin Scutari. Ketu jan gjetur gjurm te okupimeve pre-historike. ne kohen e Iliris qyteti u themelua nga fisi Ilir i Labateve ne fillim te mijvjecarit te fundit para Krishti, dhe me von u mor nga Ardianet ne shek e III pk. Ata kishin nam te keq per Pirateri gje qe shkaktoj konfliktin m Romen. Genti mbreti i fundit i Ardianeve dhe i Iliris, u hodhe ne kanflikt me Romen i frymezuar nga mbreti Perseus i Maqedonis. U mund dhe u burgos nga gjenerrali Romak Aemilius Paullus ne 168 pk. Si qytet Romakme von i kaloj Bizantineve, i ndjekur nga nje pushtim sllav nga 1040-1355. U mor nga Venecianet ne 1396, qe ndertuan kalan e Rozafes, mbi themelet e nje fortese te vjeter. Ne 1473 Rozafa u sulmua nga Suleiman Pasha dhe trupat e tij te cilet humben 14000 vet nga mbrojtja e citadeles. Ai u zmbraps nga Antonio Lauretano me ndihmen e Venecianve dhe Hungarezeve. Mehemet Pasha u kthye perseri ta sulmonte qytetin me 250 000 vet, dhe pas nje lufte te gjat qe i kushtoj atij 30 000 vet mori Shkodren ne Janar 1479.
Shkodra me von u be nje nga sanxhaket me te medhenj ne Ballkan, dhe sunduesit e saj filluan te tregonin pavarsi te dukshme nga Kostandinopoja. Shtypi i botuar i par ne Shqiperi u botua ne Shkoder ne shek e 16. Pronari feudal Mehmet Bej Bushati u be Pasha ne 1757 dhe dhe nen te dhe djalin e tij te II Kara Mahmud Bushati, Pashalliku mori fuqi dhe influenc ne tere zonen. Familja Bushati u be "Trashgimtare e Pashallikut" Sundimi i tyre u perhap deri ne Kosov ne veri-lindje dhe deri neBerat ne jug. Ne 1796 Kara Mahmudi njihej si princ i Shqiperis mbasi e kishte kthyer Pashallikun ne nje Shqiperi shtet autonome, duke mundur Mbreterin pirate ne Dulcingo(Ulqin) dhe Malazezet. Gazete e par Shqiptare e botuar ne Shqip e Turqisht u botua ne kete qytet ne 1879. Qyteti ishte ber nje qender e rendesishme tregtare me 40000 banor duke qen qyteti me i madh ne Shqiperi. Jezuitet dhe Franceskanet ngriten shkolla ne kete kohe, nen patronazhin Venecian. Greva e par ne historin e levizjes puntore te Shqiperis ndodhi ketu ne 1901. Ne te njejtin vit 8000 vet te armatosur mbajten nje asamble ku vendosen ti rezistonin cdo tentimi nga Turqit qe te shtypnin levizjet nacionale me ane te armeve.
Gjat luftrave te Ballkanit midis Tetorit 1912-Prill 1913 qyteti u mbajt ndaj nje sulmi te forcave te kombinuara Serbo-Malazeze. Mbrojtja udhehiqej nga Hysen Riza Bej derisa u vra nga Esat Pash Toptanii cili me von e dorzoj qytetin. Deri ne Qershor 1914 qyteti ishte i pushtuar nga nje forc detare ndrkombetare e udhehequr nga Dir Cecil Burney, dhe ne 27 Qershor 1915, Malazezet e pushtuan ate, te ndjekur nga Austriaket ne Janar 1916 dhe Francezet dhe Italianet nga Nendori i 1918 es deri ne Mars 1920. Ne 1918 nje Komitet per Mbrojtjen Kombetare te Kosoves u themelua ne kete qytet, kryesisht nga politikan te merguar te zones, qe te ndihmonin bashkimin e Kosoves me Shqiperin. Ne 1920 qyteti ishte nee vij te par te revoltave qe me 1926 i mblodhi te gjith fisniket e veriut kunder Zogut, ku kryengritesit vran xhandarin e qytetit. Menjeher qyteti u mor nga mercenaret e Zogut. kryesisht zona u la pas dore , por filloj te kishte prosperitet perseri nen influencen Italiane e rritue ne vitet 30.
Nje grup komunist u themelua ne Shkoder ne 1934. Qyteti vuajti shum nen komunizem dhe luajti rol te madh ne rrezimin e tij, ku sistemi nje partiak u permbys me 1990-91. Kater demostrues u vran dhe 57 te tjer u plagosen rend ne rremujat anti-komuniste pas zgjedhjeve parlamentare te 2 Prill 1991. Nje monument per te vdekurit dhe viktimat e persekutimeve nee Shkoder u ngrit ne varrezat e Rremajt ne Zall Kir ne Mars 1993. vet E.hoxha kishte nje shikim te dobet per komunistet e Shkodres qysh heret kur shkruante ne 1942 per cilesit e dobeta te antareve atje, duke then se u mungonte "nje linj e prer politike nje form organizimi definitive dhe te kishin disipline e te mos hapeshin shum( te ishi te fshehu)". Presidenti i fundit komunist Shqiptar, Ramiz Alia, Ka lindur ne Shkoder me 1925.

Saranda
Saranda ka patur disa emra ne historin e saj te gjat. Nga Greket e vjeter ajo quhej porti i Anchises, dhe me von Onchesmus ne kohet Romake dhe me von Agia Saranda "shen Dyzeta" . Porti quhej Porto Edda per disa kohe. Qyteti eshte shum afer Korfuzit dhe ka patur lidhje te ngushta me te gjat historis.
EDhe pse e kolonizuar nga Korfuziotet, Saranda u be nje vend vertet me rendesi ne kohet Romake, si pik qendrimi midis rruges Itali Greqi. Cicero, duke u kthyer nga lindja shkruan se "nje ere e favorshme frynte nga Onchesmus". Ajo u pushtua nga Ostrogotet ne 551. Shum nga rrenojat e kesaj kohe jan zhdukur per shkak te ndryshimit te nivelit te detit. Ajo vazhdoj si nje port i vogel ne kohet Bizantine, dhe u ndoq nga nje model renie ne kohet Otomane si shum qytete te tjera bregdetare te shqiperis. Nen Ali Pashen u be porti tregtar i Janines. Ajo u ngjall disi ne fillim te viteve 1900 por malaria ishte nje problem serioz. Midis luftrave eksporti i saj kryesor ishte vezqefulli per ne Itali. Nen komunizem u zhvillua si port dhe qende turistike, por patrullate pandeprera te sigurimit te dizenjuara per te ndaluar refugjatet shqiptar te hidhen per ne Korfuz.

Kodrat e Lukoves.Ky vend ishte sken e sistemimit e kodrave ne kohen e komunizmitper bujqesi von ne vitet 60, ku rreth 75000 te rinj nga i gjith vendi punuan vullnetarisht te ndertonin plantacione ulinjesh dhe agrumesh. Kjo ishte imitim i E.Hoxhes qe u bente Kinezve, ku te rinjte beheshin "roja te kuq" dhe dergoheshin te mesonin nga fshataret neper fshatra. Me shum se 650 000 pem u mbollen afer fshatit te Lukoves, Sasaj, Siqeraj, Perparim dhe Ninice ne pjesen kodrinore te Konjak-Levan-Shendelli. U ndertuan rrug dhe kanale vadites.

Finiqi
Finiqi u themelua si qender e fisit Ilir te Kaoneve. U be kryeqytet i Epirit ne shek e IIIpk, dhe permendej si vend me rendesi ne boten antike te Strabos dhe Polybusit. Ne 231 umori pjes ne sulmin e Teutes kunder Liges Epirote. Ne 205 traktati i paqes midis Romes e Maqedonisu firmos ketu. Nen perandorin Romake vazhdoj si nje qender e vogel provincial,me shum lidhje tregtare me Saranden , Onchesmus i lashte. Jeta urbane vazhdoj ne mesjet por ra nen sundimin Turk, dhe me ne fund u braktis, pervec disa barinjve qe ndenjen.

Butrinti
Vendosjet ne Liq e Butrintit shtrihen ne dalje te lumit te shkurter 4km nga deti.
Ne mitologjin klasike, ku njihej si Buthrotum supozohet te ket qen themeluar nga kolon Trojan. Kjo referohej nga Virgili(Aeneid, Libri III 292-293): Se shpejti kur majat e maleve te Korfuzit humben ne horizont; ne u akostuam pergjat Epirit duke ju afruar portit Kaon,u afruam afer Buthrotumit, ky qytet ne koder.
Legjenda antike , e ven ne sken nga Teuceri i Cyzicus, pretendon se kur po uddhetonim ne det nga Troia ne perendim,Aeneas, , kunati i Priamit, beri kurban nje ka per hyrjen e sigurt ne Epir. Kau i plagosur u zhyt ne det, notoj neper gji dhe eci pak neper plazh ku ra dhe ngordhi. Aeneas e mori kete si ogorzi dhe e quajti vendin Buthrotos. Ngjarjet ne tragjedin klasike franceze Andromache e Racine, jan xhiruar ne Butrint.
Ne te vertet Zona eshte banuar edhe me par. Gerrmimet kan zbular vendbanime te epokes Neolike, komunitete te bazuara ne peshkim ndoshta te ngjashme me ato te Maliqit (Korc). Keto bazohen edhe nga zbulimet e fundit te kohes Neolike ne Shtator 1992nga arkeologjist amerikan ne nje shpell midis Butrintit dhe Konispolit, 20 km ne jug ne kufi me Greqin. Gerrmimet aty filluan ne 1939 por u ndepren per shkk te fillimit te luftes.
Mbas periudhes Neolike, zona ishte nje qender e madhe e vendosjeve Iliriane. Nje qytet dhe fortes u themelua ne shek e 7 pk. Maja e kodres rrethohej nga gur te pacpueshem. Me pas vazhdoj kolonizimi nga Korfuzi ne shek e 6 pk. Shtrirja precize e Grekeve dhe Ilireve eshte nje pun akademike e pazgjidhur. Kolonia Greke ishte nen kontrollin e Korinthit dhe permendet nga gjeografi Grek Hecataeus ne shek e 5 pk . Ne shek e 4 pk shetitorja dhe tempulli i par u ndertuan. Se shpejti u be pjes mbreteris se Epirit, dhe qeverrisej nga keshilli i te gjithqytetareve te lir, Ecclesia
Mbas marrjes nga Romaket qyteti u be i rendesishem per ta. Prishja e Liges Epirote e kurseu kete qytet nga shkaterrimi. Ne kete periudh ishte nen hijen e Finiqit. Polibius hkruan per prezencen e tregtareve Italian ne ket qytet. Ne kohen e Cezarit dhe Augustit ishte qender detare dhe vend depozit per drith e ushtris Romake. Rreth shek te 10 pku ndertua nje depo uj qe e sillte ujin ne qytet nga burimet e Xares. Ajo ishte tre km e gjat dhe ishte epiketuar ne monedhat Romake te kohes se Augustit dhe Neronit. Butrinti permendet shpesh ne letrat e Ciceros, ku ne nje leter derguar Aticusit, e krahasonte qytetin me Antinean. Ne shek e 4 muret e qytetit u rindertuan qe ne ate kohe permblidhnin 11 hektar, me nje teater, ndertesa tregtare dhe tempuj. Ky aktivitet mendohet te jet i lidhur me interesat e Perandorit Julian Apostat ne Epir. Kristianiteti u vendos shum heret ne Butrint. Peshkopi i par i qytetit u shenjterua ne 451, ilidhur me ate te Nicoplisit, dhe ndertesa kristjane te shek t pest jan gerrmuar. Qyteti i rezistoj Ostrogotit Totila qe pushtoj Korfuzin ne 551.
Vendosje urbane vazhduan midi antikitetit te hershem dhe marjes se Butrintit nga Normani, Manfred i Sicilis, ne 1081. Ai permendet si qytet ne kronikat e George Qiprioti dhe me von nga Arseni i Korfuzit(876-953). Ne 1084 qyteti u pushtua nga Normanet dhe u dogj pjeserisht. Nga mezi i ketij shekulli ai permendet ne guidat e tregtareve mesjetar e shkruajtur nga nje kronik Arab Al-Idriz, si nje qytet i vogel me prosperitet me market dhe disa dyqane. Ne 1204 u be pjes e Desprotis se Epirit. Nje fortes vec qytetit u ndertua ne kete periudh larg akropolit qendror. Fortifikime te me vona u ndertuan nga Venecian dhe Turq, dhe me von nga Ali Pasha. U pushtua shkurtimisht nga Francezet nen Traktatin e Kampo Formione 1797, gjat rrugeve Napoleonike.
Ne periudhen Otomane u braktis dhe bimet i mbulluan rreenojat. U gerrmua nga arkeolog Italian midis 1928-1941, ne gerrmimet qe japin shembuj te lidhjes se botes antike dhe polemiken politike ne Shqiperi, kur shum pjes arti te qytetit u zhvendosen ne Itali ne nje proces qe pasqyronte aneksimin e Shqiperis nga italia. Zogu u ka ber leshime xhenoroze Italianeve ne 1927. Per disa vitepas Luftes se II Botrore, vetem arkeolog Shqiptar lejoheshin te punonin aty.

Pogradec
Pogradeci ka qen i banuar qysh ne kohet prehistorike, me evidenca te njerzve te hershem qe jetonin aneliqenit ne komunitete peshkataresh e perbashket ketu afer. Ne kohet e Iliris banohej nga Enkeleit(njerez ngjalash) dhe e quanin Enkeliana. Gerrmime ne fortesen Ilire ne maj te kodres siper qytetit modern kan nxjerr mure te shek te 5pk, i ndjekur nga zhvillime urbaane ne shek e 4 pk. Metodat e ndertimit jan t njejta me ato te Zgerdheshit, fshatra greke u vendosen perreth liqenit, dhe nee kohet Romake mori pjes ne modelin e aktiviteteve te vendosjeve dhe ekonomis e varur nga rruga ee afert Egnatiadhe qytetin e Ohrit. Fortesa u braktis ne kohet e hershme Bizantine. POGRADEC DO TE THOT "NEN QYTET" dhe eshte nje emer sllav, ndoshta qysh ne kohen e Perandoris se Stefan Dushanit kur u be qender e rendesishme urbane. Ne mesjet Ohri ishte qender Kristianiteti e krahasueshme me ne rendesi me ate te Malit Athos ne Greqi me mbi 300 faltore dhe kisha afer qytetit dhe liqenit.
Qyteti modern u rrith ne shek e 18 dhe ishte nje qender e pasur bujqesore e bazuar ne verera dhe fruta. Mbas luftes U ndertua kompleksi i minieres, me zgjerime te vecanta ne villim te viteve 1970 nen drejtimine teknologeve Kinez ne Guri i Kuq nga ngjyra e xeherorit te hekur nikelit. Miniera qymyri, turizmi, pyjet jan gjithashtu te rendesishme ne ekonomin e zones. Ne fillimet ehershme te ndryshimeve politike ne fund te viteve 80 dhe fillim te viteve 90 u mundua te mbetej bastioni i komunizmitderi ne Janar 1992 kur u afektua nga rremujat serioze per ushqim ku nje numer i madh deposh dogjen nga kryengrites te uritur shum prej tyre fshatar nga fshatrat perreth qe erdhen ne qytet te dehur nga rakia.

Voskopoja
Voskopja duket ne histori ne mesjet ne shek e 14. Ne ate kohe njihej si Moschopolis. U mor nga Otomanet ne shek e 15dhe u zhvillua si qender tregtare. U rrit shpejt dhe vecanerisht u lulezua mbas futjes se Venecianeve ne Ballkan i cila vepronte si port nderlidhes midis Venecias dhe Costandinopojes. Tregtar nga Vlora kishin shpendezuar ne qytet dhe me lidhje deri ne saksoni, Budapest, Kostanca, Trieste dhe Poloni. Nga mezi i shek 18 mbi 50 000 vete mund te ken jetuar ketu afer dhe 30 000 n qytet brenda, ishte qyteti i dyt me i madh ne Turqin Europiane mbas Stambollit. Kishat e para u ndertuan ne shek e 17. Ne 1720 shtypi i par i botuar (printuar) ne Ballkan u themelua ketu. Shkrimtaret Theodhor Kavlioti dhe Theodhor Haxhifilipi jetonin ketu. Midis 1741-51 nje shkoll ishte ne veprim. Por pasuria e qytetit rriti xhelozin e bejlereve Turq ne pjeset prreth ballkanit dhe midis 1769-89 ekspedita te ndryshme u derguan kunder Voskopojes, dhe shum Kristjan u vran uapo u ndoqen nga qyteti dhe u dogjen shtepit.
Qyteti ra ndjeshem sepse Korca u rrit si kryeqender e zones dhe pati deme te medha gjat luftrave Ballkanike 1912 -13 dhe me von ne luften kunder fashisteve.

Peshkopi
Gerrmime ne kete qytet kan ringjallur evidencat e vendosjeve Ilire midis shek 4dh 2 pk. Burimet e sulfurit ketu perdoreshin nga Romaket. Qyteti duket ne shkrime si Peshkopi ne shek e 15, emer ky qe VIN NGA GREQISHTJA QE DO TE THOT EPISCOPI (qendres ee nje peshkopi), dhe tregon se ka patur banime kistjane qysh heret. Ai ishte nje qender e vogel dhe qytet tregtar ne Peandorin Osmane, si Debar nne luften par botrore si pjes e Jugosllavis. Ne 1938 kish rreth 1000 vet. pas lufte u zhvillua si qender e minierave perreth. Nga keto Bulqiza eshte mee e rendesishmja, ku prodhimi filloj qysh ne 1950. Ishte sken e luftimeve te ashpra te grevisteve ne fund te 1992 qe u shtyp nga qeveria mbas nje greve urie te gjat nga minatoret. Shumica e banoreve jan Mysliman me kultur te lart konservative, vecanerisht ne relacionet familjare dhe ne fe. Ka shum tradita popullore ne muzik e vallezim.

Burreli
Kryeqendra e rrethit te Matit. Edhe pse nje qytet i vogel, ai ka luajtur nje rol qendror ne betejat per vendosjen e autoritet ne qeverrit qendrore ne Shqiperi, vecanerisht gjat trazirave te viteve 1920 kur mbreti Zog mori pushtetin, dhe me von u be vendi i tij i favorshem per te burgosur armiqt e tij. Qyteti ne lartesin 316m permendet per her te par ne kronikat eshek 15 si nje vendndalim i karvanve ne rrugen Durres Maqedoni, dhe vazhdoj si qytet tregtar gjat periudhes Otomane. Ai ka qen gjithmon i vogel, te dhenat zyrtare te vitit 1937e tregon vetem me 400 vet. Pas luftes se par botrore ai ishte vetem nje qytet Garnizondhe qender e xhandareve te Zogut, ku ndertoj burgun politik. Qyteti u demtua rend gjat luftes se dyt botrore , mbas ngritjes ne 1943, u sulmua ngaa ushtar Italian me fiset Matiane. Me von u rikap nga Italianet. Mbasi e moren qytetin ata ivon zjarrin c do ndertese si hakmarrjeje, ddhe lan vendin te shkret. Burgu u modifikua nga komunistet, qe e ben nje komponent te rendesishem per sistemin e punes se detyruar. Apollonia
Me Durresin ajo ishte nje nga dy qytetet me te rendesishem te kolonve Grek ne Shqiperi. U themelua ne 558 pk ne nje koder afer detit dhe afer lumit Vjos te atehershem, nga kolon prej Korfuzit dhe Korinthosit. Ne atekohe para se termeti i shek te III pas k te ndryshonte bregdetin, porti i Apollonis mund te akomodonte deri ne 100 anije. Ky qytet mendohet te ket qen kufiri i Ilirve etnik , i permendur nga Periplius, nje detar i detit Adriatik rreth mezit te shek te IV PK, si qytet Grek. Ai ishte afer teritorve te pushtuara te fisit Ilir te Kaonve. Origjinata e themelimit mund te ket qene per te vendosur nje mburoj midis ketyre popujve dhe Ilirve te Helenizuarve te Epirit ne jug. Kolonia thuet te jet emeruar Gylaceia simbas themelusit te saj Korthian, Gylax, po me von e nderoj emrin dhe u quajt qytet i zotit Apollo.
Investigimet arkeologjike kan nxjer ne dukje se banoret Grek dhe Ilirjan per 100indra vjet kan jetuar si komunitete te vecanta. Aristoteli e mori Apollonin si model per analizat e tij te Oligarcis, filozofi antik duke qene i pa zoti te gjej ndonje element demokracie dhe organizimin politik te ketij qyteti, popullsia ekolonve me preardhje Greke kontrollonte popullsin e madhe Ilire. Prosperiteti i Apollonis u rrit ne bazat e tregetis se sklleverve, dhe ne buqesin baritore te pasur te vendit,me monedha te gjetura deri ne rrjeten e Danubit. Ne 260PK qyteti merte pjes ne fuftrat midis Iliris dhe Maqedonis dhe ne 229PK ishte ne kontrrollin Romak. Ne 168 PK, legjimitet i saj ne Rome u shperblye me trofe mbas mundjes se Gentit. Ne 148PK u integrua ne provincen e Maqedonis. Per 200 vjet ajo ishte qender rendesie per Romaket per te kolonizuar lindje dhe mund te ket qene terminali origjinal i rruges Egnatia.
Ne luften civile midis Pompeit dhe Cezarit ajo ishte nje fortes vitale e Cezarit. Ne 45 dhe 44 PK, Octavian, qe me von u be Perandori Augustos, studioi per gjasht muaj ne Apolloni, e cila ateher kishte krijuar nje fam te lart si qender per te mesuar Greqisht, vecanerish artin retorik ishte ne Apolloni kur Oktaviani degjoj lajmin per vdekjen e Cezarit, ne 44PK. Ajo pershkruhej nga Cisero, te Philippics, si "magna urbs et gravis "do me then nje qytet i madh dhe i rendesishem. Burimet e Cephiusit ishin te permendur nga Strabos. Nen perandori ajo mbeti nje qender prosperiteti, per filloj te bjeri kur Vjosa filloj te ndrushoj rredhjen dhe bregdeti te ndryshonte mbas nje termeti. Vendet e qytetit u ben qender malarje me von.
Apollonia ishte qender e hershme kristianiteti per rajonin, me nje peshkop qe merte pjes ne Keshillin e Efesusit ne 431,dhe keshillin e Kalqisit ne 451, po me von mbas termetit dhe ndryshimit te lumit Vjose Apollonia u depopullarizua

Fieri
Historia e Fierit eshte e bashkangjitur me industrit e naftes dhe bitumit qe gjenden ketu perreth, megjithate Fieri u themelua nga bejker te Beratitne shek e18. Nje ur guri u ndertua mbi Gjanic ne shek e 19, qe ndihmoj shum ne rritjen e qytetit, sepse gjat dimrit kalimi ne keo ane ishte pakashum i pamundur per shkak te daljes se lumenjve nga shtrati.
Prezenca e asfaltit dhe e gazit natyror ketu afer esht rekorduar qysh ne shek e par pasK . Discorides,tek Materia Medica, pershkruan copat e bitumit afer lumit Seman dhe anet e Vjoses. Strabos ne shkrimin evitit 17 pasK thot:
Ne territoret e popullit te Apollonis ne Iliri ka dicka qe quhet "nymphaeum". Ajo eshte nje gur qe mer flak shoejt. Posht saj ka burime me uj te ngrot dhe asfalt......asfalti nxiret nga nje koder aty afer; pjeset e gerrmuara mbulohen me dhe qe me von kthehet ne asfalt.
Sic duket ketu ai ka pershkruar Selenicen ku punime kan filluar ne mezin e shek 19. Ne lashtesi bitumi ishte i rendesishem per stukimin e anijeve. Sic duket ka patur nje shkeputje e bitumit midis fundit te lashtesisdhe viteve 1800. 7000 ton ne vit nxirrej aty ne vitin 1914.
Gjat luftes se 1914-18 italianet zbuluan nje burim nafte ne fshatin Drashovic, dhe ne 1918 nxirej pak naft. Midis luftrave nxjerja e naftes u ngrit me operator kryesor te kompanis se aftes Anglo-Persian(BP e sotme) dhe disa kompani Franceze dhe Italiane. Ka patur konkurime intensive midis interesave te huaja ne kete periudh, me Francezet ne 1923 qe refezuan te bien dakord ne takimin me Lidhjen e Kombeve dhe nje keshilluese financiar Britanik per qeverin shqiptare per polemikat mbi koncesionet e naftes. Nen Zogun fushat u moren gradualisht nga Italianet, me nje prodhim qe u rrit me 1 milion fuci ne vitne vitin 1939. Puntoret e naftes u ngriten kunder regjimit te Zogut nen udheheqjen e Arben Ceroves ne Gusht 1935. (Nafta eshte e tipit te lart, me rendes specifike nga 0,930deri ne 0,990ose me shum, permban 3-4% sulfur dhe 40% mbetje asfaltike). Mbas luftes keto fusha u zhvilluan por tani kan ren per shkak te pajisjeve antike. ka disa programe zbulimi per nafte ne bregdet nga kompani Britanike, Gjermane dhe Amerikane.

Selenica
Bitumi ketu eshte nxjer qysh ne antikitet. Ali Pasha i mori minierat ketu me qira nga Turqitdhe paguante 10 000 piastra ne vit per te. Ne 1868 koncesioni (leshimi) iu dha Ismail Qemal Vlores, i cili ia shiti nje kompanie Anglezene 1875. ne fund te shekullit Francezet e zotronin dhe iu shit Italis ne 1922.

Myzeqeja
Zona e Myzeqes eshte e emeruar nga familja feudale e Muzakajve, qe e kontrollonin ate midis shekujve 13 dhe 15. Heret ne mesjet ajo quhej Savra. Ne 1510 nje antar i familjes Gjon Muzakaj, publikoj nje pun me rendesi seminale ne Napoli e rendesishmje kjo per historin mesjetare te Shqiperis i quajtur "Historia e genealogia della casa Musaccia" Deri ne luften e par botrore zona ishte e zen nga nje fis i quajtur Lales, qe vuajten nga malaria hiperendike ne kete rajon, dhe ishin subjekt i trajtimeve te tmerrshme nga bejleret Turq. Si rezultat shum Lale mirepriten pushtimin Italian por u zhgenjyen kur italianet o morinpjes te vendeve te tyre per vete. Kur edhe Italianet i zuri malaria , Musolini vendosi stazhin e par per programin e tharjes qe u vazhdua nga komunistet. Mbas luftes se dyt botroreshum refugjat Cam dhe Kosovar u zhvendosen ketu te ndjekur nga Greket dhe Jugosllavet.
KORCA
Zona e Korces ka qen e banuar qysh ne kohet e hershme. Me rrenojat Neolike te gjetura ne kete qytet tregojn vazhdueshem pusshtimin e tij brenda ketyre 6000 vjeteve. Eshte nje numer i madh qendrash arkeologjike te pazbuluara ne kete qytet, shumica e te cilave besohet te jen te te njejtes kohe me civilizimin Myceniean ne Greqi.
Kjo zon luajti rol te rendesishem ne shperndarjen e Kristianitetit Bizantin ne Shqiperi, dhe nje kish u themelua ne 898. Qyteti modern e ka filluar egzistencen e tij ne shek e 15, kur Iljaz Bej Mirahor, nen komanden e Sulltan Mehmetit te II, zhvilloj Korcen. Per nje koh te gjat qyteti rivalizohej nga Voskopoja, por me shkaterrimin e saj ne shek e 18, Korca mori nje pozit ne kete zon qe kurr nuk e humbi. Ajo ishte nje pik qendrimi per rruget e karvaneve dhe ne nje koh nuk kish me pak se 16 hane ne qytet. U be me prosperitet te vecant, dhe qender e rritjes se ndergjegjes kombetare Shqiptare. Ne Mars 1878 u ngrit shkolla e pare qe mesonte shqip ne Shqiperi, dhe me 1891 shkolla e pare Shqiptare per vajza.
Zona ishte ne trazira gjat luftrave Ballkanike dhe pati deme te medha ne popullsi dhe ndertesa, nen shtypjen e lavizjeve irridentiste greke ne ate kohe. Korca u pushtua nga forcat Greke ne 6 Djetor 1912. Se shpejti u terhoqen nga vendimet e Komisionit te Kufijve, por u mor perseri nga ta ne 10 Korrik 1914.
ALBANOLOGU ANGLES EDITH DURHAM U DETYRUA TE HTE SE UNE DHE NEVISON ISHIM KETU SI KORRESPONDENT, BEM NJE MARSH TE SFORCUAR PER TRE DIT - DY NET DUKE FJETUR NE MBERDHE - NEPER MALE NEPER BERAT PER CESHTJEN URGJENTE TE SHQIPETAREVE. BERATI ISHTE STACIONI ME I AFERM KU MUND TE DERGOHEJ NJE TELEGRAM QE GREKET SE KONTROLLONIN. NAVISONI E SKICOJ TLEGRAMIN DHE IA DERGOJ KESHILLIT TE AMBASADOREVE NE LONDER KU U LUTEJ QE TE MOS MERNIN PARASYSH SYNIMET GREKE NE TAKIM PER SUNDIM NE KETE ZONE. KY TELEGRAM E SHPETOJ KORCEN. QEVERRIA GREKE BERI QE TE GJITH DYQANET TE LYHESHIN ME BARDH E BLU. DHE MBAS EGERSIS SE FSHEHT TE GREKVE KUR BASTISEN JUGUN E SHQIPERIS NE 1914........UNE S KAM GJE KUNDER GREKVE POR UNE NUK MUND TE HARROJ TURMA GRAVE DHE FEMIJVE DUKE VDEKUR DHE TE URITUR NEN PEMET E ULLINJEVE RRETH VLORES.....CESHTJA ISHTE S NA BEZDIS FARE. POR KJO ISHTE MENDOJ UNE PJESE E SUBJEKTIT TE KRIMIT TE SARAJEVOS. GREKET DHE SERBET PO PUNONIN SE BASHKU TE MERNIN SHQIPERIN. ATA DONIN TE NDIQNIN VIDIN NGA SHQIPERIA. DHE ISHIN ATA QE BEN PLANIN PER NGRITJEN E SHQIPTAREVE KUNDER TIJ. KUR UNE ISHA ENDE NE VLORE SERBET DERGUAN NJE TELEGRAM KU THOSHIN SE MUND TE SULMONIN VLOREN DHE I KISHIN RUSIN DHE FRANCEN NE ANEN E TYRE , DO TE DORZOHEJ SHPEJT. POR AUSTRIAKET E SULMUAN SERBIN DHE I NDALUAN ATA. (LETER DERGUAR H. HOGKINSON 11 JANAR 1939)
Gjat luftes se I Botrore qyteti u pushtua nga Austro-Hungaria, dhe perseri nga Greket dhe me von nga trupat Franceze ne 1916. nje Republik autonome e Korces, e njohur nga Greqia si KORICA u vendos porr u rrezua per shkak se Greqia u hodh ne luft ne anen e Aleateve ; Themistokli Germenji u qelluan nga nje skuader pushkatimi ne Selanik. Pushtimi Francez mbaroj ne 1920 por influenca kulturore vazhdoj, me Liceun Francez te Korces i cili luajti rol formimi per E.Hoxhen i cili ishte nxenes dhe mesues. Ne 1929 banoret e Korces ishin aktiv n agjitacionin per kthimin e Vidit si monark i Shqiperis.Gjat viteve 30 levizjet punetore u rriten shume, shtresa e grupit komunist te Korces(ku shumica ishin Jugosallv) u ben berthama e PKSH -se nen udheheqjen e agjentit Shqipetar te COMINTERN-it Ali Kelmendi. Ne 1936 nje demostrat e te papuneve u shyp brutalisht nga xhandaret e Zogut, dhe gazeta liberale e Korces BOTA E RE u ndalua nga qeverria. Ne Luften e II Botrore qyteti ishte nje pik qendres e levizjeve partizane dhe pik qendres per fashiste, dhe nje demostrat kunder pushtuesve u ndalua nga trupat Gjermane ne 1943. qyteti ishte njee bosht i perkrahjes popullore per komunizmin per shum vjet pas luftes. Para lufte hume vende ishin mocalishte dhe ne tokatefituara nga mocalet mbillet pannxhar, drithra dhe duhan.

Berati
Berati ka qen i banuar qysh ne kohet prehistorike; vegla guri t gjetura tregojn vendosje popullsie qysh nga epoka e bronxit(2600-1800pk). Ai ishte qendra e mbreteris Ilire te Dasreteve, me mure qysh nga shek i IV pk kur u ndertua si fortes e fort pe te kontrolluar luginen e lumit. U mor nga pushtuesit Romak Apustiun ne 200 pk ne nje ffushat kunde mbretit te Maqedonisqe pershkruhet nga historiani Livy. Apustius ish derguar nga Sulpicius te vndoste kufirin Maqedon. qyteti u riemerua Antipatrea por me von ne kohe Romake ai u be i njojtur si Albanorum Oppidum. Sipas Livit.
I derguari Apustus arriti ne Antipatrea, qyteti rrethonte nje gryk te ngusht. Ne fillim ai i ftoi sunduesit te bisedonin dhe u mundua tu mbushte mendjen te jepnin qytetin Romakve, por ata nuk degjuan, sepse kihin konfidenc ne fuqin e qytetit, ne muret dhe pozicionet e tij. Ai me von e sulmoj qytetin me forcen e armev dhe e pushtoj ate. Mbasi vrau te gjith banoret mbi 60 vjecar ai lejoj ushtaret te plackitin qytetin i vuri zjarrin dhe shkaterroj muret.
Romaket ndertuan nje kanal neentokesor nga lumi per te sigurar uje gjat sulmeve, dhe kjo ndihmoj shum ne zhvillimin e citadeles si fortes virtuale ne kohet e ardhshme. Berati u rindertua nga Perandori Theodosius II ne vitin 440 pas k, rifortifikoj muret dhe e riquajti Pulcheropolis, per nderte motres se tij Pulcheria. Mbas pushtimeve sllave te shek te VII u puhtua dhe u riemerua BELIGRAD, qyteti i bardh, nga ku dhe emri Berat vjen. U mbajt nga Bullgaret midis 860-927 dhe 969-1018, dhe u rrimor nga Bizantinet, duke u ber vend i nje peshkopi ne shek e 9, dhe i rifortifikuar me pervoj te madhe dhe burime investimesh nga Perandori Comenos ne 1205. mbasi u be pjes Thesprotis se Epirit, u pushtua nga aventurier Katalan per mbreterit Angivin te Napolitne 1270, mbas nje sulmi te deshperueshem i cili zgjati nje vit. me von ai ra ne durt e Stefan Dushanit per Serbis ne 1315, e ndjekur nga nje kryengritje fshatare ne 1337 qe kishin zhvendou sunduesit Bizantin. Lordet feudal te familjes Muzakaj dhe faamiljes Balshaj moren nen kontroll te gjith zonen perreth, dh krijuan nje mbreteri qe shtrihej nga Kosturi ne derdhjet e lumenjve Shkumbin dhe Vjos. Ne 1417 u pushtua nga Turqit. Ne ate koh kishte 4000 banor.
Berati rezistoj ne beteja te rendesishme kunder Skenderbeut ne 1455, ne saj te riforcimeve prej 40000 vetesh. Qeverritaret e tij mee von u ben udheheqes funksionar ne oborrin Otoman ne Kostandinopoj. Qyteti u mor nga Ali Pasha ne 1809, me forcen e 5000 vetevee i cili mori udhezime ushtarake per sulmin nga oficeri Anglez, Kolonel Leake. Sipas Hughes historian i asaj kohe.
Me ane te tij sulmi ishte i shtypur dhe me shum vigoritet dhe bombardime mbaheshin kundr citadeles dhe qytetit nga lartesit perball, ndesa garrisoni dhe banoret ishin te tmerruar nga keto instrumente shkaterruese te sapo shpikura, "Raketat varrosese", nen direksionet e nje oficeri angles, e detyroj Ibrahim Pashen te dorzohej,i cili pranoj me me kusht qe ta linin te ikte per ne drejtim te Vlores duke mar thesarinme vete.
Me von u mor nga Turqit, e rrifortiikuan dhe perddonin pjeserisht topat qe Lordi Nelson ja kishte dhen Ali Pashes. Curzon ne librin e tij "Visit to Monasteries in the Levant", pershkruan se si kishte par nje forc Turke qe linte Janinen me 1834 per te shkuar ne relievin e Beratit. Ne 1847 nje udhetar tjeter Angles, John Spencer, gjeti guvernorin turk qe po priste nje sulm nga rrebelet fshatar, dhe nje eksod njerzish qe iknin nga ultesira e qytetit, duke perfshir "te vjete dhe te rinj, te semur e te pasemur, foshnje aty dhe macet"Berati u mbijetoj rrebelimeve lokale te herpasehershmesi nje fortes Otomane pergjat shek te 19. Lidhja Shqiptare e 1879 dhe 1914 ishin aktive ne Berat dhe nga fundi i shek te 19 Italia dhe Greqia tentuan te rrisnin influencen e tyre ne ket qytet, duke ndertuar kisha dhe shkolla ne kete qytet. Qyteti ra ne duart e nacionalisteve Shqiptar ne Qershor 1914 dhe u mor nga forca greke joterregullta tre muaj me von. Ne fillim te viti 1916 u debuan nga Austro-Hungarzet te cilet keta te fundit u terhoqen nga ardhja e forcave Italiane ne Korrik 1918qe mbajten Beratin gjer me 1921. Zona ishte shum e rendesishme per luften partizane kunder fashisteve , dhe Qeverria Provizore komuniste u formua ketu ne Tetor 1944. Qe nga ajo kohe qyteti mbeti qender mbeshtetse per komunistet, dhe disa ende jan aderues te ideve Enveriste.